Marifetname/27
=== DOKUZUNCU BÖLÜM ===
Yeni astronominin şöhret bulduğunu, kaidelerinin kolay ve muhtasar
olduğunu; yerin dönüşüle hareket kıldığını ve yerin ekseninin, âlemin
eksenine paralel ve kutbuna karşı olduğunu; yeni astronomların bunu ispat
ettiğini; gezegenlerin bu astronomiye nispetle duyduğunu, geri döndügünü ve
düz gittiğini; bu yeni astronomiye itirazlar olup, hepsine cevap
verildiğini; feleklerin tabiatlarinde astronomların ihtilaf kıldığını dokuz
madde ile açıklar.
Birinci Madde
[değiştir]Yeni astronominin şöhret bulup itibar kazandığını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, filozof ve astronom olan eski ve yeni bilginler,
esiri cisim küreleri (felekler) ve unsurî cisimlerden (dört unsur) ibaret
olan âlem küresinin yapı ve mahiyetini, konumlarını tertibini ve
tavırlarını; hareket ve duruş halindeki keyfiyetlerini; sair gizli
durumlarını açıkladıklarında iki görüşe ayrılmışlardır. Filozofların
çoğunluğunun isabetli görüşleri üzere birini seçip onda karar etmeleriyle,
eski astronomi nâmiyle şöhret bulmuştur. Bu görüşü seçen eski astronomidir
ki, kendini tanımak ve Alah'ın yarattıklarını düşünmek için bu
"Marifetnâme" de buraya gelinceye dek, yazılmış ve açıklanmıştır.
İkinci görüşe meyl ve rağbet eden filozofların görüşlerine göre: Ateşten
ibaret olan güneşi, bütün unsurların en mükemmeli, bütün cisimlerin merkezi
olmak üzere, âlemin merkezinde hareketsiz durup topzemini, güneşin
çevresinde gezegenlerden biri gibi hareketli ve dönücü; gökleri bir hal
üzere hareketsiz farz ve itibar etmişlerdir. Sonra, bu görüşlerine düzen
verip sağlamlaştırmak için çalışıp ihtimam ettikçe, sade dil olan avam,
onlara, ta'n ve saldırı taşlarını vururlardı. Zira ki onlar, halkın akıl ve
idrakine muhalif ve gördüklerine aykırı olan yerin hareketine kail
olurlardı. Böylece insanlardan soğukluk ve öfke ve buğz bulurlardı. Lakin
bu cümle ile bile, eski zamandan son günlere gelinceye değin yerin döndüğü
konusunda görüşler eksik olmayıp; Eflatun dahi ömrünün sonunda yerin
hareketine kail ve bu görüşe yönelmiştir. Asırlar ilerledikçe devirler
geçtikçe, rasatçılık gelişmiş ve gözetleme işleri sürmüş olup, feleklerin
durumları belirlenmiş olup; sonraki bilginler zamanında rasat âletleri ve
kanunları fazla kihtimam ve tecrübe edilip, gerekli gözlemlerle feleklerin
durumları nizam buldukça, ikinci görüş bir mertebe revaç bulmuştur. Böylece
sonrakiler çoğunun tercihi olup, yeni astronomi nâmıyle yaygınlaşıp, meşhur
olmuştur. Hata bu görüşe katılanlar, âlemin yapısını taklitle evlerinde ve
kiliselerde çerağ ve ateş yakarlar imiş. Ancak gaflet olunmasın ki, bu
durumlara itikat ve itimat etmek, dini işlerden ve kesin şeylerden
değildir. Zira ki, âlem küresi ne şekil ve yapıda olursa olsun, gök ve yer
cisimlerinin terkibi her ne keyfiyette bulunursa bulunsun ve bu çarh-ı
felek her ne takdir ile dönerse dönsün; hiçbir zaman âlemin sonradan
yaratıldığını inkâra mecal olmadığına ve bütün bunları Allah'ın olgun bir
şekilde yarattıkları olduğundan gayri hayal, muhal bir iş olduğuna itimat
ve itikat etmek dinî gereklerden ve kesin işlerdendir. Filozofların bu
cihanı çeşitli biçimlerde anlatması, cihanın yaratıcısının acaip
sanatındandır. Bu âleme ne zan ile bakılsa, o yönle devranı
âlemin yaratıcısının kudretinin kemalindendir.
İkinci Madde
[değiştir]Yeni astronominin kaidelerinin kolay ve mazbut olduğunu bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Önce güneş sabit
bir yıldız bulunmuştur ki, âlemin merkezinde, ortada, kuşatıcı ve sâkin
konulmuştur. Bundan sonra güneşe yakın olup, güneşin cismini lâvi bulunan
utarit dairesinin dairesidir. Burada utarit yıldızı, güneşin çevresinde
seyr ve deveran edip, üç ayda dairesini kateder görünmüştür. Bundan sonra
utaridin dairesini kuşatan zühre dairesinin dairesidir. Zühre, dairesinin
sekiz ayda dolaşır. Bundan sonra zührenin dairesini kuşatır bir büyük daire
ispat olunmuştur. Yerküre su ve hava unsuruyle kuşatılmış olup, onlarla
beraber yıldız misali geniş daireyi bir sene tamamında dolaşır bulunmuştur.
Yine bu büyük daire üzere yer cisminin çevresinde ayın dairesi tayin
olunmuştur. Ay dahi, yeri, kendisine merkez edip, çevresinde seyr ve
deveran edip bir ayda tamam kendi dairesini kateder bulunmuştur. Bundan
sonra merih dairesi, yerin büyük dairesini kuşatıp; merih yıldızı iki
seneye yakın zamanda, kendi dairesinde bir devresini tamam eder,
bulunmuştur. Bundan sonra merih dairesini kuşatan müşteri dairesidir ki,
müşteri yıldızı o özel dairesini oniki senede kateder müşahede kılınmıştır.
Bundan sonra müşteri dairesini kuşatanzühal dairesidir ki, o yıldız, o
dairesini otuz senede kateder hesap olunmuştur. Bu yıldızlardan başka,
yerin büyük dairesinde zikrolunduğu üzere, ay, yeri merkez edip, çevresinde
seyir ve dev eran eylediği misali dört yıldız, müşteriyi; beş yıldız,
zühali merkez edinip; dördü müşteri etrafında ve beşi zühal etrafında
hareket eder ve döner görünmüştür. Bu dokuz yıldız, sonraki bilginler
zamanında asat olunmuştur. Yeni isimlerle bunlara: Aycıklar adı
verilmiştir.
Bütün bunlardan sonra bu dairelerin tümünü kuşatan sabit yıldızlar feleği
burçlar göğünden bilinmiştir. Onun kalınlığı, hoşluğunun genişliği sayısız
sabi yıldızlarla süslü bulunmuştur. Sabit yıldızlardan her biri, büyük bir
güneş cismi menendi olup, âlemin merkezinde konulmuş ve kuşatıcı güneşin
beyan olunan tavır ve tarzı üzerine, basitlerden her birinin cismi
çevrecinde, nice gezegen yıldızın hareket ve dönüş üzere oldukları rasat
üzere bilinmiştir. Bu görüşe göre, âlemin yapısını tahlil içi vazolunan
şekiller ve daireler, bu bölümün sonuna bırakılmıştır.
Üçüncü Madde
[değiştir]Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Evvela yerküre
kendi büyük dairesi üzerinde hareketiyle, batıdan doğuya hareket edip,
burçlar dairesini beher gün terti üzere kat ederek, sene tamamında o büyük
dairesini tamamen bir kere devreder bilinmiştir. ikinci olarak, yer o
senelik hareketinden başka, yine batıdan doğuya kendi ekseni üzerinde
hareketiyle dönüp, beher gün yirmidört saatte bir dönüşünü tamam eder
hesap olunmuştur. Yer, günlük hareketiyle batıdan doğuya hareket
eylediğinden, bize nispetle güneş ve bütün yıldızlar günlük hareketle
doğudan batıya hareket eder görünmüştür. Yerin bu iki hareketinin misali
budur ki: Mücessem bir küre, düz bir araziye atılıp, çevresinde dönüyor
farzolunsa, dönen küre, o düz yerin uzunlamasına meydanına tamamen
geçinceye dek kendi ekseni üzere hareketiyle dönüp, dolanmadan geri
kalmadığı gibi; yerküre dahi kendi büyük dairesinde batıdan doğuya hareket
ve seyir ile burçlar feleğinin meydanını tamamiyle dolanıncaya dek, kendi
merkezi çevresinde kendi ekseni üzere dönüp, sürekli dolanır bulunmuştur.
Çünkü yer, güneş ile burçlar feleği arasında vâki bulunmuştur. Çünkü yer,
güneş ile burçlar feleği arasında vâki bulunmuştur. Şu halde yer,
burçlardan birinin hizasına gelse, kaçınılmaz olarak o vakitte güneş, o
burçların karşısında olan burcu gelir görünmüştür. Mesela yer, koç ile
güneş arasında bulunup, koçun hizasında iken, elbette güneş onun karşısında
olan terazide bulunmuştur. Bunun gibi yer, Yengeçte olduğunda yani yengecin
hizasına geldiğinde, elbette o anda güneş, yengecin karşısında olan oğlak
burcunda gözlenmiştir.
Velhasıl yer, kuzey burçlarının birinin hizasında olduğunda, elbette o
esnada güneş dahi kuzey burçlarının karşısında bulunan güney burçlarının
birinde görünmüştür. Aksi dahi buna kıyas ile bilinmiştir. Güneşin kuzey
burçlarında sekiz-dokuz gün kadar fazla eğlenmesi, yerin güney burçlarında
o kadar zaman gecikmesinden bulunmuştur. Zira ki yer, güney burçları
hizasından hareket ederken senelik dairesini bir miktar genişletmekle,
dairesinin güney yarısında ziyadece duraklamak lazım gelir bilinmiştir.
(Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)
Dördüncü Madde
[değiştir]Yerkürenin ekseni, senevî dairesinin üzerinde güneşitleyici dairenin
eksenine paralel; kutupları, kutuplarının hizasında olduğunu ve onunla gece
ve gündüz saatlerinin muhtelif olup, dört mevsimin oluştuğunu bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Yerkürenin
ekseni, senelik dairesinin üzerinde kendisine ve güneşitleyicinin yani
âlemin eksenine paralel ve kutupları kutuplarının hizasında bulunmuştur.
Yerin kuşağı olan ekvator, senelik dairesiyle güneşitleyicinin yüzeyinden
güney ve kuzeyde bulunmuştur. Eğer yerin ekseni, dairesinin ekseni gibi
burçlar dairesinin eksenine paralel bulunsaydı, daima her yerde gece ile
gündüz eşit olup, asla bir vakitte ve hiçbir mekanda dört mevsimin değişimi
ve birbirini takibi olmazdı. Şu halde yer dairesinin ekseni, âlemin
eksenine paralel olmayıp, burçlar ekseninin dairesi gibi yirmiüçbuçuk
derece uzak olur bulunmuştur. Çünkü yer, âlemin eksenine farz olunan
hizalanmasını daima koruyarak, her anda burçlar feleğinin hissedilen ve
özel olan tarafına yönelik olarak değişir görünmüştür. Elbette yer, senelik
hareketiyle güneşin etrafını dolaşır oldukça, mevsimlerin değişimi belirli
zamanlarda olur.
Mesela Yaz mevsimi geldiğinde, yani yer oğlak burcuna hizalanıp, güneş onun
karşısında olan yengeç burcunda göründüğünde yer, noktasında konulup, yerin
ekseni olan (SM) hattı, âlemin eksenine paralel kılınmıştır. Yirmiüçbuçuk
derece burçlar dairesinin ekseninden uzaklaşıp, yerin senelik dairesinin
yüzeyine altmışaltıbuçuk derecesinde, ki (V K H) açısı yanına eğilir
bulunmuştur. Şu halde bu surette güneşin şuası, dik olmak üzere ulaşır
görünmüştür. Lakin güneşin merkezinden yerin merkezine çıkan şua, yerin
yüzeyine, yerin güneşitleyici dairesinde ulaşmayıp, belki yengeç
dönencesinde yirmiüçbuçuk derece güneşitleyici daireden kuzey kutbu semtine
doğru uzak olmak üzere ulaşır bilinmiştir. Bu sebepten güneş, yerin kuzey
yarısını tamamen aydınlatıp, kuzey burçlarıda görünür oldukça, güney kutbu
tarafında bir derece kadar yeri terk eder bulunmuştur. Bundan sora yer,
sonbahar mevsiminin başlangıcında (A) noktasına geçtiğinde, yerin ekseni
olan (SM) hattı, kendine ve âlemin eksenine paralellik üzere
farz olunmuştur. Bu sırada yer, koç burcunun hizasında bulunup, güneş onun
karşısında olan terazide görünmekle, güneşin merkezinden yerin merkezine
çıkan şua ki, âlemin eksenine dik olur bulunmuştur. O yerin yüzeyine,
güneşitleyici dairenin terazi burcunun başlangıcı itibar olunan noktasından
ulaşır müşahede olunmuştur. İki kutbun taraflarında olan yere eşitlik üzere
yayılır bilinmiştir. Bundan sonra kış mevsiminin başlangıcı erişip, yer (H)
noktasına geldiği sırada (SM) ekseninin eşitliği olduğu üzere kalıp,
güneşin şuası oğlak dönencesi yerinde yerin yüzeyine dik eriştiğinden,
yerkürenin güney yarısını tamamen aydınlatıp, kuzey kutbu tarafına bir
derece yeri terk eder müşahede olunmuştur. Bahar mevsiminin başlangıcında,
yer günlük hareketiyle noktasına vardığında yani terazi burcunun
başlangıcına eriştiğine, güneş o vakitte koçta görünmüştür. Şu halde
güneşin merkezinden yerin merkezine çıkan şua, yeryüzüne güneşitleyicinin
koçun başlangıcına vâki olan noktasına ulaşır bulunmuştur. Bu surette yine
iki kutbun taraflarına eşitlik üzere ışık saçılır bilinmiştir. Lakin bu
takdirce yerin aydınlık semti, güneşe dönük bulunduğundan, bizlere açık
olmaz. Zira ki şekil dışı bir yerde bulunmuştur. Şu halde yeni astronomiye
göre, gece ve gündüzün birbirini takibi ve uzaması: Dört mevsimin değişim
ve farklılığı iki kutup altında doksanıncı enlemin gece ve gündüzü bu
yolla bilinmiştir. (Vallahi a'lem.)
Beşinci Madde
[değiştir]Yeni astronominin kaideleri kuvvet bulup, muteber olduğunu bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Yerin senelik
dairesinin hizasında bulunan şâbitler feleğinin, mesela (B C) noktasına,
yahut (D Y) noktası, bize gayet uzak olduğundan, bir nokta kadar
görünmüştür. Şu halde bunda ellbette lazım gelir ki, yerin ekseni, kendi
senelik dairesinin herhangi noktasında bulunursa, sâbitler feleğinin daima
onun aynısı bir noktasına dönük olmuş görüne. Yer kutunun yüksekliği daima
aynı tarafa ve tepemizde olan aynı yıldıza ve bir ölçüye bakış ile ortaya
çıkmış buluna. Gerçi yer, gerçekte burçlar feleğinde yani kendi senelik
dairesinde bulunan hareketiyle kâh oy yıldıza, kâh bu yıldıza, kâh güneye
ve kâh kuzeye ziyade yakın olursa da; halbuki bizden pek uzak olan sâbitler
feleğine nispetle yerin senelik dairesi ancak bir nokta kadar gelmiştir. Şu
halde yerin sâbitler feleğinden uzaklığı ve yakınlığı fark olunmaz olmuştur.
Kudret-i İlahiyede son tayin etmeye cesaret edenlerin yanında sözü edilen
iş, ziyadesiyle uzak ve garip ise de, dikkatli bir bakışla düşünülse, işin
aslında uzaklaşma yoktur. Bu yeni astronominin gereği olan yerin hareketini
uzak görüp, kabul etmeyenlere, fikir ve mülahaza lazımdır ki; eski
astronominin dahi bundan ziyade nice işleri kabulden uzak görünür ve
bilinir olmuştur.
Bunlardan biri, ilk hareket ettiricinin yani büyük feleğin genişlik ve
büyüklüğüyle o acaip ve garip sürattir ki, onunla beher gün doğudan batıya
olan dönüşünü tamamlar bilinmiştir. Biri dahi, büyük feleğin yirmidört saat
müddetinde kendi içinde kuşatılmış olan feleklerin hareketleri ve
hareketlerinde bulunan süratleridir ki; her biri, büyük feleği muhalefet
ederek, kendi tabiatleri gereğince batıdan doğuya hareket ederlerken, yine
büyük feleğe uymakla her gün doğudan batıya bir kere dönüş hareketlerini
tamam ederler denilmiştir. Halbuki bir tüfeğin kurşunu seyrinde bulunan
süratten, o günlak hareketle ilk hareket ettiricinin mıntıkasında olan
sürat, üçyüzbin kat fazla ve şiddetli olmak gerek. Ta ki bu müddette bir
dönüşünü tamamlamak mümkün ola. şu halde o büyük cisim olup, üst yüzeyinin
şekli henüz bilinmeyen büyük feleğin içinde bulunan büyük feleklerin
kendilerine nispetle bir habbe ve bir nokta kadar olan yerin çevresinde
dolanmalarından bu küre şeklinde olup, harekete daha fazla isidatlı olan
yerin küçük cisminin, büyük güneşin etrafını senede bir kere dolanması çok
daha kolay ve layık olup, durumun gerçeğine uygun, işin aslına muvafık
gelip, akla daha yakın olmuştur. Yerkürenin o senelik dairesinde hareket
eder oldukça ekseni aynı eşitliğini korur, denildiği öyle demek değildir
ki, yerin ekseni asla bir vakitte ve hiçbir cihetle konumunu değiştirmeye.
Zira ki yerin eksenin gayet yavaş olan hareketle yirmibeşbin sekizyüz onaltı
güneş senesinde burçlar feleğinin çevresindeki bir daire çizer bulunmuştur.
Yerin bu hareketinden lazım gelir ki, burçlar kuşağı dairesiyle
güneşitleyici dairenin kesişme yerleri ki, gece ve gündüzün eşit olduğu
nokta bulunmuştur. O iki nokta burçlar sırası hilafı üzere yani doğudan
batıya geçerler. Bu harekete onun için gece ile gündüz eşitliğinin
tekaddümü denilmiştir.
Şu halde sâbit yıldızların burçlar sırası üzere yani batıdan doğuya olan
hareketlerinin ortaya çıkması ve gece ile gündüz eşitliği noktasından
doğuya doğru bulunan uzaklıklarının fazlalaşması, yerin bu hareketinden
çıkar bilinmiştir. Yerin bu hareketi bir tertip üzere olmayıp, karışık
bulunmuştur. Zira ki sâbitlerin burçlar sırası yüzere bulunan hareketleri,
kâh yüz senede bir derece, kâh yetmiş senede bir derece ve kâh altmış senede
bir derece miktarı muayene kılınmıştır. Şu halde yerin ekseni, kuzeyden
güneye ve güneyden kuzeye yalnız yirmidört dakika miktarı hareket eder
bulunmuştur. Öyle ki yerin mihverinin ucu bu tür bükük ve sarmaşık
hareketle bir bükük ve sarmaşık daire meydana getirir hayal edilip,
farz olunmuştur. (Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)
Altıncı Madde
[değiştir]Yeni astronomiye nisbetle beş şaşırmış gezegenin yavaş hareket etme ve
duraklama keyfiyetini, düz gidiş ve geri dönüş mahiyetini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Gezegen
yıldızlardan beş şaşırmışta bulunan yavaş hareket, duraklama, geri dönme ve
düz gidiş bu yeni görüşe göre döndürücü feleğe muhtaç olmayıp, kolaylıkla
bilinmiştir. Zira ki beş şaşırmışın duraklama ve geri dönüş gibi muhtelif
durumları ancak bizim hareket halinde bulunan yerde bu yıldızlara
baktığımızdandır. Onlar bize kâh yavaşlıkla, kâh duraklama ile, kâh geri
dönüşle nitelinmiş görünmüştür. Ancak faraza âlemin merkezi olan güneş
üzerinde bulunmuş olaydık; gözümüze bu tür hayaller asla görünmez olurdu.
Zira ki onların dönüş hareketi benzerli ve düzgün bulunmuştur. Nitekim daha
önce açıklanmıştır ki, utarit ile zühre güneşin etrafında bulunan senelik
dairesini geri kalan üç yıldızdan yani merih, müştei ve zühalden önce
bitirir. Bu sebeptendir ki utarit ile zühre bazen güneş ile yer arasında ve
yer yine güneş ile üç yıldız arasında bulunurlar.
üç yükseğin açıklanmasında farz ederiz ki düz şekile güneş (A) noktasında
olsun. Yerin senelik dairesi (B,H,A,C,T,L) dairesi olsun. Mesela merihin
dairesi dahi (T,D,K,R,Y,B) dairesi olsun ki merih bu dairenin bir yayını
kat edinceye dek yer kendi dairesinde olan dönüşünü tamam eder. Bundan sonra
sabit felek (M,F,K,N) dairesi olun. Şimdi deriz ki, yer (L) noktasında ve
merih (T) noktasında bulundukları vakitte merih yıldızı, sabitler
dairesinden (M) noktasında görülür. Bundan sona yer (L) noktasından (B)
noktasına ve yıldız dahi (T) noktasından (D) noktasına geçsin. Öyle ki yer,
yıldız ile güneş arasında yakın olmak üzere intikal eder. Bu vakitte
yıldız, sabitler dairesinden (La) noktasında muayene olunur. Şu halde bu
surette burçların tertibine göre olan hareketin (M) noktasından (La)
noktasına tacil etmesi müşahede olunup, sürat ve düzgün gidiş denilir.
Bundan sonra yer (B) noktasından (H) noktasına ve yıldız (D) noktasından
(K) noktasına varır. Bu sırada yine (La) noktasında hissedilip, yavaş gidiş
ve duraklama önce hasıl olur. Bundan sonra yer (A) noktasına ve yıldız (R)
noktasına vardıklarında o vakit yine yıldız (F) noktasında bulunur. Şu
halde burçlar tertibinin hilafında geri dönüş görülür. Elbette bu surette
olan durumuna geri dönüş adı verilir. Bundan sonra yer (C) noktasına ve
yıldız (Y) noktasına ulaştıklarında bu sırada yine yıldız (F) noktasında
görülmüş olup, ikinci duraklama ve ikinci yavaşlama hasıl olur. Bundan
sonra (T) noktasında görünür. Burçlar tertibi üzerinde hareket eder bulunur
ki düz gidiş ve sürat denilir.
Bu tafsil ki utarit hakkında tasvir olunmuştur. Zühre hakkında da aynısı
geçerlidir. Ancak farkı budur ki, bu değişiklikler onda yavaş bulunmuştur.
Zira ki, zühre, utaritten ziyade zamanda kendi dairesini dolaşır
görülmüştür. Nitekim yukarıda açıklanmıştır. Bu bölümde yazılan
açıklamalar yeni astronomiye belki pek eskiye nümune olmaya kifayet
ettiğinden şimdi bu görüşe yönelen sorular ve cevapların yazılmasına
geçilmiştir.
Yedinci Madde
[değiştir]Bu yeni astronomlara yöneltilen soruları ve cevapları bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlara, dinî konularda ve rasat ve
astronomi ile ilgili kanunlarda önce şöyle itiraz olunmuştur ki: Bu yeni
görüş tabir olunan görüşler; semavî kitapların bildirdiklerine aykırıdır.
Ve her şeye ki, durumu ve şanı böyle ola. Asla bir vecihle kendisine rağbet
ve iltifat olunmaya layık ve şaheste değildir. İmdi, bu yeni görüş tabir
olunan tahayyüllere dahi asla rağbet ve iltifat olunmak layık ve seza
değildir, cevabını dahi büyüklerde reddederek böyle vermişlerdir ki: İşin
aslı olmak üzere rağbet ve iltifat olunmağa mahal yoktur denilirse; her ne
kadar ki kabullenilirse de asla faydası yoktur. Faraza olduğu itibariyle de
asla rağbet ve iltifata layık ve seza değildir, denilirse memnudur.
Küçükler de, konuşarak bu minval üzere cevap etmişlerdir ki: Yer, bu yeni
astronomiye göre dahi haddizatında hareket ile nitelinmiş olmayıp,
hakikatte hareke edici olan kendisini, yani yeri kuşatan o yumuşak
maddeden ola girdabıdır. Zira ki yer, o girdabı olan ince ve yumuşak
maddenin belirli parçaları arasında daima kuşatılış olup; hemen gemiye
giren kimsenin gemi içinde sakin olduğu gibi yer dahi yumuşak maddenin
muayyen parçaları içinde daima sakin olur. Bir daha bu tarz ile cevap
vermişlerdir ki: Dinî işlere ve yaratılışa bağlı oldukları takdirde,
mücerret görüşümüze göre, çok katı hükümer semavî kitaplarda irat
olunmuştur bu cümleden olarak, Tevrat'ta aya: Büyük kandil, adı verildiği
vârittir. Bununla beraber ki, vâkıa bakar olduğumuzda, ay diğer
yıldızlardan küçük olduğundan başka, nurunu dahi güneşten alır bulunmuştur.
Yer daima sakindir, hükmü ki, Tevat ciltlerinde şerh olunmuştur. Kastedilen
mânâ ile gizli ve gerçektir. Zira ki bu sözün o yerde başlangıcı böyledir
ki: Oluşumun biri gider, biri gelir. Böyle olunca sözün tamamı budur ki:
Yer daima sakindir. Şu halde siyak ve sibaka göre yer, daima sakindir,
demek; yer daima olduğu gibi baki kalır, inkılap ve değişimden uzaktır: Her
ne kadar ki bazen kendisinde oluşum ve bozuşum vâki olursa da, demektir.
Diğer kitapların söyledikleri bu mânâya irca olunmuştur. Zira ki yer,
toplam itibariyle asla ne dağılır, ne de bozulma kabul eder, deyip cevap
etmişlerdir.
Astronomi ve rasat kanunlarına dayanılarak, bu görüştekilere itiraz
olunmuştur ki: eğer yer, âlemin merkezinden uzak olup, kendi senelik
dairesinde hareket eder olsaydı; mesela kuzey kutbunun yüksekliği her zaman
bir üslup üzere kalmazdı. Başucu noktamızda bulunan yıldızlar, daima ortada
olmazdı. Her vakitte sâbitler feleğinin belirli bir yarısı bize mukabil
gelmezdi. Doruk ile etek dahi bu minval üzere tayin bulmazdı. Bunların
cevapları dahi böyle olmuştur ki: Yer, ekseni yüzere hareket ettiği
takdirce, kuzey kutbunun yüksekliği her zaman bir üslup üzere olup, başucu
noktamızda bulunan yıldız, daima zâhir olur. Felek küresinin belirli bir
yarısı yani belirli dokuz burcu tamamıyle er vakitte bizim karşımızda olup,
baktığımız yer olurdu. Şu kadar var ki, daima yerin bir belirli noktasında
durmamız şart ve lazım gelir. Çünkü önce dediğimiz gibi, sabitler feleği
bizden o kadar uzaktır ki, ona nispetle yerin büyük senelik dairesi, bir
nokta kadar görünür. Çünkü yerin ekseni, âlemin ekseni ile daima aynı
hizada bulunur.
Şu halde belirtilen üç hükme göre, daima yerin bir belirli kıtasında sabit
ve durucu olmaz. Onun için şart olunmuştur ki, kuzey kutbunun daima tek yol
üzere olan yüksekliği bizim görüşümüze göre bulunmuştur. Yerin daima bir
belirli yerinde olduğumuz zamanda bir kararda görünmüştürki. Yani bu şart,
bizim için bulunan belirli ufku ve başucu noktamızda olan belirli noktayı
kaybettiğimiz ve değiştirdiğimiz vakitte bulunmuştur. Zira ki, mesela
kuzeyden güneye doğru veya güneyden kuzeye doğru yerküre üzerinde hareket
edip, belirli yerimizi başucu noktamızda bulunan belirli noktayı
değiştirdiğimiz zamanda elbette bize feleğin bir başka kıtası zâhir olur.
Daha önce onu biz, asla göremezdir. Ona bedel, önce görür olduğumuz kıtası,
bize, tamamıyle gizli olur. Adı geçen kutbun yüksekliği ve başucumuzda olan
yıldızlar dahi değişken olur.
Doruk ile eteğin tayinleri lüzumuyle olan çelişkiye böyle karşı olmuştur
ki, bu yön üzere yer, o senelik dairesinde, güney burçları hizasında
harekette iken dahi güneşten uzak olmak ve konumunu bulmağa doruk hâsıl
olur. Kuzey burçları hizasında harekette iken yine güneşe yakın olmak
durumuna geldiğinde, eteği peyda olur. Bu astronominin dour ve eteği
hükümleri aynen eski astronomideki gibidir. Ancak farkı budur ki, oda
uzaklık ve yakınlık güneşin hareketinden, bu görüşe göre yerin hareketinden
bulunmuştur. Onda değişen doruk ve etek, burçlar feleğinin hareketinden ve
bunda yine yerin yavaşlamasından bilinmiştir.
Bundan sonra bu cevapların koruyucusu bulunan mukaddimeye itiraz
olunmuştur. Sabitler feleğinin bizden ta o miktarı uzaklık mesafesi ki,
onunla yerin senelik büyük dairesi, yerin bir noktası, bir nokta kadar
görüne. Bu görüş inanılmayacak mertebe uzak bulunmuştur. Bu itiraza böyle
cevap olunmuştur ki: Çünkü kabul edilmeyen bu hüküm, senede dayanmamıştır.
bununla beraber, sözü edilen küçüklük ile asıl maksadımız bulunan
feleklerin durumlarının nizamı ispat olunmuştur. Şu halde bu tür ilimlerde
bunun gibi olmaz görülecek kati işler çok bulunmuştur. Onun için zarar
vermez denilmiştir. (Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır).
Sekizinci Madde
[değiştir]Bu yeni astronomlara, tabiat kaidelerine dayanarak olan itirazları ve
cevaplarını bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, yeni astronomlara tabiat kaidelerine dayanılarak
itirazlar olunmuştur ki; mekanların en aşağısı, âlemin merkezidir ve
mekanların en aşağında yine ağır cisimlerden olan yerkürenin sakin olması
en uygun ve en gereklidir. Bundan başka, eğer yer hareketli olsa, elbette
hissolunurdu. Binaların ve ağaçların dahi aşları aşağı gelip yıkılırlardı.
Ağır cisimler yukarıdan aşağıya dik olarak inemez olurdu. Zira ki, dümdüz
varacak oldukları noktalar, yer yüzeyiyle beraber harekette olurdu. Kuşlar
havada uçarken, çünkü yer onların yuvalarını alıp birlikte götürür, bu
durumda onlar, yuvalarını bir daha bulamazlardı. Bundan başka batıya doğru
atılıp yuvarlanan top nesnenin hareketi, doğu tarafına doğru yuvarlandığı
zamanda bulunan hareketinden pek çok yavaş olurdu. Elbette batı semtine
atılan, doğu tarafına atılan oktan pek çok ziyade menzil alırdı. Zira ki
ok, batıya giderken, batıdan doğuya gelen yerin yüzeyi, onu karşılamakla, o
okun yerin yüzeyinden kat ettiği mesafe çok olurdu. Onun doğuya gitmesinde
bu hareket olmazdı.
Bu itirazların tek tek cevapları böyle verilmiştir ki: Yer, mekanların en
aşağısı mıdır, değil midir? Henüz tespit edilip, belirlenmiş değildir.
İspat delilleri şüpheli ve reddedilmiştir. Bundan başka yerin tabiatına
bakıldığında, sair yıldızlardan ağır olması dahi henüz malum değildir.
Belki aşağıda ve yukarıda olmaları bize kıyasla bulunmuştur. Gerçi büyük
taşlar ve ağır cisimler, yerden ayrıldıkları anda yine yere dönerlerse de;
lakin yerküre hemen ağır bir cisim gibi kendi yerinden hareket etme olmak
lazım gelmez. Yine cevap olunmuştur ki: Biz, yerle birlik o yumuşak madde
içinde kuşatılmış olup, su görüntüsü gibi yerle beraber hareket eder
olduğumuzdan, yerin hareketini hissedemeyiz. binaların ve ağaçların dahi
eğilip kırılmadıkları bundan bilinir. Belki bu delilden, bunların ayakta
durması ve sebatı lazım gelir. Yer sakin olsun yahut yumuşak madde ile
hareketli olsun, ağır cismin yukarıdan aşağı doğru dik olarak inmesine bir
engel yoktur. Çünkü ağırın inişi, hareketinden gayri sözü edilen yumuşak
maddenin hareketinden dahi pay alması muhakkaktır. Bu, ayniyle o taş
gibidir, ki, geminin sereninden dibine doğru atılmıştır. Zira ki, bu tür
taşların yukarıdan aşağıya atıldığı halde serenin dibine düştüğü tecrübe ile
bilinmiştir. Gemi sakin olsun veya hareket halinde olsun ve buna dahi aynen
öyle sebeb, aşın düşüşünden gayri geminin hareketinden dahi hissedar
olmasıdır. Belki bu hususta doğrusu budur ki: Ne ağır cismin ve ne adı
geçen taşın inişi denilen hareketi kesinlikle düz değildir. belki kavisli
bir hat çizerek hâsıl olur. Geri bizim görüşümüze göre ki geminin içinde
dik tahayyül olunursa da; bu, tıpkı buna benzer ki, bir kimse bir geminin
güvertesinden sereni dibine bir taş attığında, doğru hareketle indiğini
muayene eder. Lakin geminin dışından, yani denizin kenarından bakanlara o
taşta iki hareket olur ki; biriyle dik olarak iner, biriyle dahi geminin
hareketine uygunluk eder. Öyle ki, o iki hareketiyle bir eğri çizgi
çizdiğini gözlerler. Böyle olunca, denizde balıklar suyun hareketinin
etkisinde kaldıkları gibi, kuşlar dahi havanın hareketinin etkisinde
kaldıklarından, yuvalarından uzaklaşmaları ve ayrılmaları lazım gelmez.
Doğuya doğru atılan yuvarlanan kürenin hareketi daha hızlı olmaz. Batıya
doğru atılan okun düşüş mesafesi ziyade bulunmaz.
Dokuzuncu Madde
[değiştir]Bu yeni astronomiye göre, göklerin tabiatlarını ve sayılarını bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar, feleklerin tabiatlarında yani
feleklerin maddelerinde ihtilaf edip, eski astronomiye rağbet edenler
yukarıda açıklandığı üzere, esirî cisimlerin maddesine ve musammat
cisimlere, yani hacim, salabet, saffet ve şeffet üzere olup; feleklerde
artma, azalma, yoğunlaşma, seyrelme, yarılma ve birleşme olmayıp, harekette
şiddet ve zayıflama, geri dönüş ve duraklama ve yerlerinden çıkma kabul
etmezler, demişlerdir. Bu yeni astronomiye taraftar olanlar, göklerin
maddelerinden hacim ve salabeti kaldırıp; feleklerin tabiatları sulu ve
yumuşaktır: Yarılma ve birleşme kabul eder cisimlerdir, demişlerdir. Bu
yeni görüşe göre: Göklerin sayısı üçe hasredilmiştir. Evvelki gök,
unsurları ve gezegenlerin tümünden ibaret olan topluluktur. İkinci gök,
bize nâzır olup gözetlediğimiz sabitler feleğidir. Üçüncü gök, sâbitler
feleğinin kalınlığı mesafesi her ne kadar geniş ise de, ötesinde bu feleği
kuşatan büyük feleğin sınırsız ve sonsuz olması araştırılarak kesinleşip,
saadet ehli için dinlenme yeri tayin kılınmıştır.
Bu yeni astronominin, eski astronomiye uygun bütün kaide ve hükümleri
kuvvet bulup, beş yüzyıldan bu ana gelinceye dek, sonraki bilginleri
makbulü bulunmuştur. Bizim muradımız ve maksadımız olan, yaratıcıyı
tanımaya vesile bulunan insanlar âlemine ayna olarak konulan büyük âlemi,
bu cevihle bu yönden dahi seyr için bu miktarca yazma ve açıklama ile
yetinilip; saadetnâmemizden dahi güzelliklere ve sanatlara yol açıcı ve
iletici olmak için onaltı rubai yazarak, bu bölüm tamamlanıp, metinde sözü
edilen şekillerin buraya çizilmesi münasip görülmüştür.
Halk eyledi ey Hüda bu ibretgâhı
Eflak ve anasır ve bu şems ve mâhı
Kur'an'da dedin fe semme vech'ullah
(Ey Hüda, bu ibretgâhı yarattın: Felekleri unsurları, güneşi e ayı.
Kur'an'da: "Hangi tarafa yönelirseniz orası Allah'a ibadet yönüdür." (2/115)
dedin. İlahî, eşyanın hakikatini bize göster.)
Eflak ve anasır ve mevalîd ey dil
Ecsam ve tabayi ve suverdir hep bil
Çün âlemdir hakîm-i sun'u şâmil
Pes heyet-i âlemi tefekkür hoş kıl
(Ey gönül, felekler, unsurlar, bileşikler, cisimler ve tabiatlar hep
suretlerdir bil! Çünkü hakîm olan Allah'ın sanatı âleme şâmildir. O halde
âlemin hey'Etine iyi tefekkür kıl.)
Eflak ile devr eder kevakib her an
Tesir edib imtizac eder bu erkan
Dört tab-ı muhalif olsa memzuc ey can
Madenle nebat olur ve hayvan insan
(Her an yıldızlar feleklerle döner. Onların tesiriyle karışır bu özler.
Dört farklı tabiat karışınca ey can; madenlerle bitkiler, hayvan ve insan
olur.)
Hakkı bu cihanı bil kitab-ı hikmet
Eflak ve anasırı huruf ve kudret
Terkib ve mevalid ve kela-ı izzet
Fehm et kelimat-ı Rabbi al çok ibret
(Hakkı, cihanı ibret kitabı bil. Felekleri ve unsurları harfler ve kudret;
bütün bileşikleri İzzet'in kelamı bil, Rabin kelimelerini anla, çok ibret
al.)
Bulan kelimat-ı Rabbi'den mânâyı
Hiç olmaz o harfgîr ve kor kavgayı
Tuba ona kim o fehm eder eşyayı
Ne görü işitse yâd eder Mevla'yı
(Rabbî kelimelerden mânayı bulan, harflere takılmaz ve kavgayı bırakır.
Eşyayı anlayana ne mutlu ki, ne görüp işitse Meva'yı yâdeder.)
Hakkı dile gel kılma heves dünyaya
Emvacı koyup kendini sal deryaya
bak bu kelimat-ı Rab olan eşyaya
Hoş bu kelimatı anla dal mânaya
(Hakkı, gönüle gel! Dünyaya heves kılma. Dalgaları koyup, kendini denize
sal. Bu Rabbin kelimeleri ola eşyaya bak; bu kelimeleri iyi anla mânaya
dal.)
Bu bahr ne eksilir ne artar asla
Emvacı gelir gider o bahre asla
Alem ki o mevcler gibidir mesela
Kalmaz iki an içinde bâki fasla
(Bir deniz ki, asla eksilmez ve artmaz, dalgalar ona bitişik olarak gelir
gider. Alem ki, o dalgalar gibidir mesela; iki an içinde tek fasıl bâki
kalmaz.)
Hakkı, ha için ver ehline dünyayı
Ednayı unut seversen ol âlayı
Emvac ile boş yorulma bul deryayı
Yoğ anla bu mâsivayı bil Mevlâ'yı
(Hakkı, Hak için dünyayı ehline ver. Yüceyi seversen alçakları unut.
Dalgalarla boşuna yorulma, denizi bul. Masivayı yok anla, Mevla'yı bil.)
Hakkı, onu iste bil cihanı fânî
Bul mevt-i iradide hayat-ı canı
"Mütü kable en temütü"ü tanı
Dünya seni terk etmeden sen eyle anı
(Hakkı, cihanı geçici bil, Allah'ı iste. Caın hayatını iradî ölümde bul,
"Ölmeden önce ölünüz" hadisini tanı. Dünya seni terk etmeden, sen onu
terk et.)
Ah savmla bağlasam dehanı hani
Akl okusu nüsha,i cihanı hani
Dil bilse o mana-yı nihânı hani
Dil bilse o mana-yı nihânı hani
Can bulsa o can-ı canı hani hani
(Hani, ağzı oruçla bağlasam, akıl cihan nüshasını okusa hani Gönül o gizli
manayı bilse hani. Hani hani!.. Can bulsa canın canını!)
Ah sumtla bağlasam dehanı hani
Dil söylese dinlesem nihanı hani
Can görse o mâna-yı cihanı hani
Aşkıle bulaydım anı hani hani
(Sükûtla bağlasam ağzı hani, gönül söylese, dinlesem gizliyi hani! Hani o
cihanın mânasını can görse. Hani hani... aşk ile bulaydım O'nu.)
Bir bildim iki cihanı mağrur oldum
Ahkam-ı meratibin koyup dûr oldum
Çün halile vahdet-i vücuda buldum
Pes fız-ı meratibiyle mesrur oldum
(İki cihanı bir bildim, mağrur oldum. Mertebelerin hükümlerini koyup, uzak
oldum. Çün hâl ile vahdet-i vücudu buldum, o anda mertebeleri korumakla
mesrur oldum.)
Hep varlığı bir bilince şadân oldum
Ahkam-ı meratibinde nâdân oldun
Çün bildiğimi görüb de hayran oldum
Her mertebede muti-i ferman oldum
(Varlığı hep bir bilince şâdân oldum. Mertebelerin hükümlerinde nâdân
oldum. Çünkü bildirimi görüp de hayran oldum ve her mertebede fermana
itaatkâr oldum.)
Tevhid-i vücuda çünki hemrah oldum
Ahkam-ı meratibinde gümrah oldum
Çün zevk-i şühude erdim âgah oldum
Her mertebesinde hoş maa'llah oldum
(Çünkü tevhid-i vücuda yoldaş oldum. Mertebelerinin hükümlerinde yolumu
şaşırdım. Müşahede zevkini erdim âgah oldum. Her mertebesinde Allah'la
beraber oldum.)
Zannımca yakîn ve sıdkla sıddıkam
Tevhid-i vücud ile dolu tahkikam
Her mertebe çün vücud eder hükm-ü diğer
Pes hıfz-ı meratib etsem zındıkam
(Zannımca yakînim ve sıdkıla sıddıkım, varlığı birliğiyle dolu ve
araştırıcıyım. Her mertebede varlık diğer hüküm eder. Şimdi mertebeleri
korusam zındığım.)
Bil vahdet-i âlemi ki arz-ı hakdır
Ol şeh ki gayûrdur bu sırr-ı muğlakdır
Esrar-ı cihanı söyleyen ahmaktır
Hıfz edeni hıfz eden şeh mutlaktır
(Alemin birliğini, Hak'kın arzı bil. O şeh ki gayurdur, bu muğlak sırdır.
Cihanın sırlarını söyleyen ahmaktır. Koruyanı koruyan mutlak şehtir.)
| Marifetname | |
|---|---|