Marifetname/13
=== BEŞİNCİ BÖLÜM ===
Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih yıldızının vasıflarını beş
madde ile açıklar.
Birinci Madde
[değiştir]Merih yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
sayılan merih feleğidir ki, ay feleğine nispetle beşinci felektir. Güeş
feleğinin üstünde bulunup, yüksek felekler nâmıyle meşhur olan üç feleğin
en aşağıda olanı ve yere en yakını olup; kırmızı merih yıdızı onda hâki
bulunup, küçük uğursuz adını almıştır. Astronomlar, merih yıldızının yapısı
için dahi üç adet felek ispat edip, nizamını vermişlerdir ki: Birinci
felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer
ve mümessildir. ikinci felek, merkez dışıdır ki, ilk feleğin içinde iki
paralel yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır. Üçüncü felek,
döndürücü felektir ki, merih yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup,
döndürücü kendi merkezi üzerinde hareket eyledikçe, merihi dahi kendisiyle
birlikte hareket ettirir.
Merih yıldızının mümessil feleği ki, külli felektir. İki paralel yüzeyle
kuşatılmış kürevî bir cisimdir. En üst yüzeyi üzerinde bulunan müştei
feleğinin çukur yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan güneş feleğinin yumru
yüzeni eteğettir. Mümessil felek, kendi üstünde ve altında olan öteki
gezegenler gibi, önce büyük feleğin süratli hareketine tâbi olup, o birici
hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder.
İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi etrafında sekizinci feleğin
yavaş hareketi kadar bir hareketle batıdan doğuya âheste gider. Aynı
zamanda sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. Doruk, etek,
tepe ve kuyruk noktaları, bu hareketle her yetmiş senede ancak bir derece
kadar kendi kuşağından yol alır.
İkinci Madde
[değiştir]Merih yıldızının merkez dışı feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu merih yıldızının
durumunun düzeni için, mümessil feleğinin gövdesi içinde, taşıyıcı nâmıye
tayin olunan ikinci felektir ki, yere şâmil, merkezi, âlimin merkezinden
kendi çapı parçalarıyle, oniki derece mesafe ile doruk yönü dışında iki
paralel yüzeyle kuşatılmış bir küre isimdir. bu kürenin yumru yüzeyi
birinci feleğin yumru yüzeyi ile ortak bir noktada temas etmiştir ki, o
noktaya doruk derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta
olduğundan, merih yıldızı, taşıyıcının hareketiyle o noktaya geldikte;
yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur. İkinci feleğin çukur yüzeyi,
birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir noktada teğettir. Bu noktaya etek
derler. Zira ki, o, âlemin merkezine nispetle en yakın nokta olup, yıldız,
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldiğinde, yerin merkezine çok
yaklaşmış ve alçalmış olur.
Birinci felekten ikinci felek ayrılıp, adı geçen küre boşaltıldıkta; ilk
felekten zorunlu olarak iki değişik cüssede küre meydana gelir ki, biri
ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekle birlikte boştur. dolu kürenin
ince tarafı doruğa, kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın
tarafları, dolunun tersine gelir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında
katkıları tamam olmakla; birine içine alanı tamamlayan, ötekine boşalanı
tamamlayan derler.
Her bir feleğin kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen
ve kutuplar üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olmakla;
merihin eğilimli feleği dahi, müşterinin külli feleği altında, kendi
mümessil feleği içinde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü hareketiyle
batıdan doğuya hareket edip, merih yıldızını da hareket ettirir. Yıldız,
düz gidişte bir burçta kırk gün miktarı kalıp, geri dönüşü halinde bir
burçta iki ay kadar durup, yaklaşık olarak iki senede bir dönüşü tamam
eder. Bu felek, kendi altında bulunan feleklere nispetle yerden uzak ve
dairesi geniş olduğundan, merih yıldızı altında olan öteki gezegenlerin
hareketinden daha ağır hareket ediyor görünür.
Üçüncü Madde
[değiştir]Merih yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yıldızının dahi durumlarının
tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere şâmil olmayan
bir küçük felekten daha sözederler. Ona: Döndürücü felek demişlerdir.
Döndürücü felek, merihin mümessil feleğinde, yere şâmil olmayan ve kendi
taşıyıcı feleğine nispetle bir küçük felektir ki, güneşin mümessil
feleğinden daha büyük ve geniştir. Yıldızın kendisini taşıyıcı ve onunla
bezenmiştir. Merkez dışı olan ikinci eğilimli feleğin kuşağında gömülmüştür
ki, döndürücünün çapı taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek,
bir tek yüzeyle kuşatılmış dolu bir kürevî cisimdir. Kendi mekanında
eğilimli feleğin cisminde, belirli bir hareketle batıdan doğuya dönüp, bir
tarafında çakılmış olan merihi de hareket ettirir. Bu felek kendi merkezi
çevresinde batıdan hareketiyle, merihi, bir gün bir gecede kendi kuşağının
üçyüz altmış derecesinden yaklaşık bir derece kadar mesafe alıp, gider.
Böylece senede bir dönüşünü tamam eder. Bu harekete, yıldızın değişik
hareketi, yıldızın özel hareketi derler.
Merih yıldızı dahi, bir yüzeyle kuşatılmış dolu ve ışıklı bir kürevî
cisimdir. Kendi döndürücüsünün cisminde gömülmüştür ki, yıldızın yüzeyi,
döndürücünün iki kutbu ortasında, kuşağı yanında bir tarafta bulunan bir
ortak noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle
döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle döndürücünün cisminde
bulunup, yüzeyi yüzeyine temas etmiştir. Taşıyıcının bir tarafında,
döndürücünün açıklanan hareketi gibi bu yıldızın dahi, döndürücü feleği
tarafında, kendi merkezi çevresinde dönücü hareketi yeni rasatçılar
gözetleyip, incelemişlerdir.
Dördüncü Madde
[değiştir]Merih yıldızının süratini, düz gidişini, yavaş gidişini ve duraklayışını,
geri dönüş ve şaşırmışlığını ve güneş ile olan bağlılık ve yaklaşımını
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki; Merih yıldızına dahi
kâh sürat, kâh istikâmet, kâh yavaşlık, kâh duraklama ve kâh geriye dönüş
ve yürüyüşünde şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların çalışması budur ki: Bu
yıldız, döndürücü feleği üzerinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücü feleğinin merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyup, eşlik
etmesiyle, yıldız, hızlı hareket eder görünür. Ne zaman ki yıldız,
döndürücü tarafına bir miktar eğik, o demde düz hareket eder görünür.
Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte, yavaş hareket eder görünür. Zira ki,
yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, sadece
döndürücünün hareketi görünür. Yıldız döndürücünün aşağısına yakın oldukta;
burçlar sırasının aksine hareketi, döndürücüsü merkezinin taşıyıcı
hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket biribirine
karşı olmakla, yıldız duruyor görünür. Yıldız, döndürücünün altına indikte;
kendi merkezinin hareketi, döndürücünün hareketinden fazla olup, yıldız,
geri dönüyor görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit
oldukta; tekrar durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket eder
görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, döndürücünün doruğuna yükselmiş
olmakla; hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi
görünür. Yavaşlamadan sonra yine düz ve hızlı hareket eder görünür.
Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Çünkü,
yıldızların ve feleklerin hareketleri, kuşaklarına nispetle benzerli, basit
ve düzdür.
Yaldızın geri dönüşünden önceki duruşuna: İlk makam, sonrakine ikinci makam
derler. Merihin geri dönüş süresi, iki ay onyedi gündür. Düz gidişi,
yirmiüç ay üç gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, burçlar kuşağından güney
ve kuzeye bir derece eğilimli iken, döndürücü feleğinin dahi doruğu ve
eteği, eğilimli felekten kâh güneye, kâh kuzeye eğik olup, yaklaşık olarak
ikibuçuk derece enlem farkı dahi bulunup, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünür. Bunun için: Şaşırmışlıkla isimlendirilmiştir. Güneşe nispetle bu
merih yıldızına ârız olan bağlantı ve yaklaşımın beyanı budur ki: bu, zühal
ve müşteir gibi sürekli döndürücüsünün doruğundan kendi cisminin merkez
uzaklığı, güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan orta notasından
döndürücüsünün orta noktasına uzaklığı gibidir. Şu halde merih de onlar
gibi, döndürücüsünün doruğunda bulunduğunda, güneşe orta bir yaklaşımla
yaklaşmış olur. Zira ki, güneşi merkezi, döndürücünün merkezinden uzak
oldukça, yıldızın merkezi dahi, döndürücünün doruğunda güneşin uzaklığı
miktarı uzak olur; ta güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin
yıldız dahi döndürücünün eteğine iner. O halde, merih yıldızının güneş ile
uzaklık ve yakınlığı, sürekli döndürücüsünün doruğunda olduğu halde vâki
olur. Güneş ile karşılıklı olması, döndürücüsünün eteğinde olduğunda hâsıl
olur. Merih yıldızı, güneşle birleşmede, aralarında bulunan mesafe,
karşılıklı haldeyken olan mesafeden uzak ve fazla olarak gözetlenmiştir.
Zira ki, çakışma anında güneş ile merih arasında bulunan döndürücünün çapı,
karşılıklı durumdaki güneşin mümessil feleğinin çapından büyük ve uzun
bulunmuştur. Merihin güneşe iki yaklaşımı arasında bulunan süre: İki sene
kırkdokuz gün hesap olunmuştur. (Merihin döndürücüsünü, güneşin feleğinden
büyük, güneşi de bütün bunlardan büyük ve ışıklı yaratan Allah, her şeyden
münezzehtir.)
Beşinci Madde
[değiştir]Merih yıldızının doruk ve eteğini, tepe ve kuyruk düğümlerini, tabiat ve
vasıflarını, uzaklık mesafesini ve cisminin ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Merih yıldızını
doruğu, eğilimli feleğinin burçlar kuşağından kuzey tarafına en fazla
eğildiği noktadır ve tepe düğümünden doksan derece sonradır. Çünkü doruk ve
öteki noktalar, yukarıda belirtildiği üzere, burçlar feleğinin hareketine
uygun hareket ederler. Merihin doruğunun yeri, burçlar feleğindin rumî
tarihin azsiz senesinde aslan burcunun onbirinci derecesinde; eteğinin
yeri, kova burcunun onbirinci derecesinde tayin olunmuştur. Tepe noktası,
boğa burcunun onbirinci derecesinde; kuyruk yeri, akrep burcunun onbirinci
derecesinde belirlenmişti. Halen ki rumî tarihin seneleri: İkibin
altmışdokuza gitmiştir ve hicri tarihin seneleri: Binyüz yetmişe,
yetmiştir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktaları, her yetmiş güneş
senesinde bir derece hareketleriyle yaklaşık olarak sekiz derece
gitmişlerdir.
Merih yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler ittifak üzere
demişlerdir ki: Merihin tabiatı, aşırı sıcaklık ve kuruluktur. Gece erkeği
olup, küçük uğursuz olarak isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları:
Şenlik, şecaat, hiddet, sefahet, kuvvet, hiyanet, öke, edepsizlik, inat ve
baş olma hırsı bulunmuştur. Bu durumda, bu yıldız, rahimlere düşen menilere
tali düşerse, bunun vasıfları onlara Hak'ın emriyle sirayet eder. Bu
tecrübe ile sabittir. Merih, cumartesi gecesi ve salı gününe hâkim
bulunmuştur. O gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet olunmuştur.
Merih yıldızının ve mümessil feleğini uzaklık mesafelerinde ve cisimlerinin
ölçülerinde, rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler söz birliği ile
demişlerdir ki: Merihin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin merkezinin
âlemin merkezinden uzaklığı mesafesi, yaklaşık olarak ondörtbin kere bin
ve yediyüz yetmişbir bin dokuzyüz kırkdört fersah ölçülmüştür. Bu feleğin
çukur yüzeyinin, âlemi merkeziden uzaklığı, yaklaşık olarak, ikibin kere
bin ve yirmidokuzbin ikiyüzaltı fersah hesaplanmıştır. Mümessil feleğin
kalınlığı, takriben onikibin kere ve bin yediyüz kırkikibin
yediyüzotuzsekiz fersah bulunmuştur. Merih yıldızının cismi, yaklaşık,
yerin cisminin dörtte biri kadardır. Bütün bunlar kesin delillerle
sabittir. (Allah en iyisini bilir.)
Bizim bu açıklama ve izahlarımızdan murat, cihanı şerh ve açıklama ile
yaratıcının inceliklerini, hakkıyle düşünen ve fikreden göz sahiplerine
göstermektir. Ta ki, cihanın ayrıntılarından kendisinin muhtasar ve öz
varlığını bilip, kendini öğrenip, buradan da Hak'kı tanımaya ulaşalar.
| Marifetname | |
|---|---|