Nutuk/15. bölüm/Tatbiki için münasip zaman intizârında bulunduğum bir fikrin tatbiki anı gelmişti
Ben, Meclis’te, hafî ve muhâlif bir hizip keşfettikten, Meclis’in mesâisinde hissiyâtın hâkimiyetini gördükten ve Hükümet Heyeti’nin intizam-ı mesâisinin her gün, esassız birtakım sebeplerle intizamsızlığa dûçâr edilmekte olduğuna kanaat getirdikten sonra, tatbiki için münasip zaman intizârında bulunduğum bir fikrin tatbiki anının geldiğine hükmetmiştim. Bunu, itiraf etmeliyim. Buna nazaran şimdi vereceğim ma’lumât ve izâhâtı anlamak daha kolay olacaktır.
Efendiler, Halk Fırkası, Rauf Bey’i gıyaben Riyâset-i Saniyeye ve Sâbit Bey’i Dahiliye Vekâleti’ne namzet intihap ettiği tarih 25 Teşrinievvel 1923 Perşembe günüdür. Aynı günde ve ferdası Cuma günü Heyet-i Vekile Çankaya’da nezdimde ictimâ etti.
Gerek Heyet-i Vekile Reisi Fethi Bey’in ve gerek diğer vekillerin istifa etmeleri zamanının geldiğini ve bunun lâzım olduğunu dermeyan ettim. Meclis’çe yeni Heyet-i Vekile intihâbında, heyet-i hâzıraya dahil bulunan vekillerden tekrar intihap edilen olursa onlar, bu intihaptan sonra da istifa ederek yeni Heyet-i Vekile’ye dahil olmayacaklardır, esasını da kabul ettik. Yalnız o zaman vekiller gibi intihap olunan ve Heyet-i Vekile’ye dahil bulunan Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paşa bu karardan hariç bırakıldı. Çünkü ordu idâre ve kumandasının tesâdüfî bir zata tevdîi câiz görülmedi.
Efendiler, bu tarz ve hareketin ve alınan kararın mahiyeti tetkik olunursa şu netice çıkar: Muhteris hizbi, hükümet teşkilinde tamamen serbest bırakıyoruz. Heyet-i hâzıraya dahil vekillerden hiçbiri iştirak ettirilmeksizin kâmilen arzu ettikleri zevâttan, arzu ettikleri gibi bir Heyet-i Vekile teşkil ederek mukadderât-ı memleketi idâre eylemelerinde bir beis görmüyoruz. Fakat ne hükümet teşkiline ve ne de teşkil etseler bile, memleketi idâreye iktidar göstereceklerine emin bulunuyoruz.
Meclis’i iğfale çalışan muhteris hizip, şu veya bu tarzda bir hükümet teşkiline muvaffak olabildiği takdirde, bu hükümetin bir müddet, tarz-ı idâresini ve idâredeki liyakatini takip ve hatta ona muâvenet eylemek muvâfık olacağı kanaatinde bulunduk. Fakat bu suretle teşekkül edecek hükümet, memleket idâresinde ve yeni gayelerimizi takipte acz ve inhirâf gösterirse, bunu Meclis’te tebârüz ettirerek Meclis’i tenvîr eylemek şıkkını müreccah mütâlaa ettik. Hükümet teşkiline muvaffak olamadıkları halde, hâsıl olacak teşettütün, Meclis’çe medâr-ı intibâh olacağı tabii idi. Buhran ve teşettütü idâme tecvîz edilemeyeceğinden, işte o zaman, bizzat müdahale ederek, tasavvur ettiğim meseleyi vaz’ etmek suretiyle işi esasından halledebileceğimi düşünmüştüm.