memleket bu suallere verilecek cevap tarzında doğru ve yanlış, bir milli menfaat görüyor. İnsanlığın üzerine bu büyük musibeti çökertmek mes'uliyetini üzerinden atmak her memlekette böyle millî bir hareket mahiyetinde kaldıkça tarihin bitaraf ve doğru hükmü elbette geçikecektir. Bu sebeple Sazonolf'un dediği gibi (1) 1914 temmuzunda baş gösteren hadiselerin daha tarihi bir tetkik mevzuu olabilmesine imkân yoktur. İlmi bir eserde lâbüt olan bitaraflığı ancak zaman geçişi müstakbel nesillere temin edecektir. Bununla beraber bugün bilinen bir çok hakikatler var. Bugün harbe adı karışan hemen her siyaset adamı hatıratını neşretti. Bir çok devletlerin resmi evrakı ortaya çıktı. Bunların her birinde şahsi veya milli bir görüş tarzı iltizam edilmiş olmakla beraber inkâr edilemez ki neşredilen her eser tarihin hükmünü hazırlayan bir aydınlık getiriyor. Her yeni eser yeni bir görüş tarzı ile meseleyi belki daha muğlâklaştırıyor; fakat gene bu her görüş tarzı hakikatı kapayan perdenin bir köşesini tarih yazacaklara kaldırtıyor. Bu suretle dünya harbinin nasıl başladığına ve mes'ulü kim olduğuna dair bugün bir hüküm vermek kabil olamazsa da bir mütalea yürütmek mümkündür. Zaten profesör Auların dediği gibi “tarih, usullerinden ancak bazısında ilmin eseri olduğu ve mutlak neticelere asla eremeyeceği cihetle hiç bir zaman kat'i olamaz ve hiç bir zaman kat'i olamayacaktır. 16 ıncı Lui'nin tarihi bile henüz tesbit edilmiş değildir" (2)
SARAY BOSNA HADİSESİ : Dünya harbi, 28 haziran 1914 pazar günü, Avusturya Macaristan veliahtı Fransuva Ferdinand ile morganatik (3) karısı kontes dö Hohenbergin Saray Bosnada öldürülmesinden çıktı.
28 Haziran günü Saint-Guy yortusu günüdür. O gün Sırplar
[1] Sazonofun hatıratı Les annêes fatales 1927 mukaddime
[2] Büyük harbin siyasi tarihi 1924 mukaddime
[3] Bir hükümdar ailesinden birinin dengi olmayan kadınla evlenmesine denir ki bu evlenme kadına bütün hakları vermez.
