yapmışlardı. Daha ilk Selânik Kongresinde (1324) 1908 de ben etraflarına üşüşen riyakâr tufeylîlerle günün birinde milleti nereye götüreceklerini haykırmış ve muteber zatlar huzurunda gördüklerimi ve düşündüklerimi söylemekten, yazmaktan çekinmedim, bilhassa Talât ile Enver'i pek eskiden beri tanımış ve birlikte en tehlikeli işleri deruhte etmiştik, namus ve fazilet ve memleketlerine karşı en büyük sevgi ve fedakârlık hisleriyle meşbu olduklarını bilirdim. Hürriyet mücadelelerinde en ileri saflarda en mühim işleri gördüler, sonraları da milliyetperverlik hisleriyle orduyu gençleştirmek ve milletin âtisini tehlikeye koyabilecek teşebbüsleri önlemek gibi daima hayır ile yâdedilecek işler de yaptılar. Ancak pek kolay ve pek genç yaşta milletin mukadderatını ellerine alınca bir hiçler alayı, bir meş'um güruh bu başlar etrafında o kadar kesif ağlar kurmuştu ki, hakikati haykıranların seslerini duymalarına değil, vakit vakit gözleri karşısında dikilen felâket levhalarını bile görmeğe mecalleri kalmamıştı. İşte hiçbir tenkide ve hiçbir acı hakikatin telâffuzuna müsaade etmiyerek mütemadiyen alakışlarla sarhoş olan bu arkadaşlarımızın hayatlarının bilânçosunu vermeden 2 Teşrinisâni 1918 de vatanı, milleti ve orduyu terkederek kaçtılar.
Vilson prensiplerinin cazip vaidlerine kapılarak harbden bıkan veya mağlûbiyetlere giriftar olanlar da (Mondoros) mütarekesini tehalükle kabul ettiler; fakat bir seneye yakın zamandan beri zaferden zafere koşarak bütün şark vilâyetlerimizi istirdattan maada Ermenistn'ı bilhassa (Kars) ı ve (Gümrü) yü Rusların milyonlar sarfiyle tahkim ve yüzlerce topla teçhiz ettiği kaleleri namütenahî ganaimle zapteden ve bütün Kafkasya ve Şimali İran'a hâkim olan Şark ordusunun bir kumandanı sıfatiyle bu tarzdaki mütarekenin hayra delâlet etmiyeceğini, mütarekenin tebliğ ânından itibaren gördüm. Mütareke
