İskân işleri
Osmanlı Hükümeti zamanındaki vaziyet :
Muhacirlik; bizde devlet gücünün izine ve anın med ve cezirine uyarak yayım devirlerinde yeni açılan topraklara yürüyüp yayılmakla ve dönüm devrinde de yine ona uyarak geri gelmekle ve toplanmakla başlar.
Avrupa yayımlarında ordulara yardımcı olarak giden halk ve anın arkasından yürüyen Türk Ulusu ve Oymakları hükûmete hiç bâr olmadan kendi kendilerine yeni sahalarda yerleşmişler ve bu suretle hiç bir tedkik ve teşekküle tâbi olmadan gelişi güzel yürüyen bu göç ve yerleşmeler ekseriya istikrarsızlıkla karşılaşmıştır.
Muhaceret işleriyle yakından alâkadar olunması Türkiyede Kırım harbini müteakip başlamış ve 1293 harbinden sonra birden akıp gelen milyonlarca Rumeli halkının yerleşme işleri Osmanlı hükûmetini ancak harekete getirebilmiştir.
O zaman yapılabilen iş; payitaht olan İstanbulla vilâyet ve kazalarda teşekkül eden İskânı Muhacirin komisyonları marifetiyle muhacirlere yalnız toprak yardımı yapmaktan ibaret kalmıştır.
Bu devrede gelen ve istedikleri yerde konuklayıp kendi kendilerine yerleşen göçmenlere Osmanlı hükûmeti hiç bir istikamet vermediği gibi bunların mikdarlarını, soy ve dillerini, yerleştikleri yerleri tesbit etmeğe, velhasıl ne mağileri ve ne de hal ve istikballeriyle meşgul olmağa lüzum bile görmemiştir.
Kendilerinin ve hayvanlarının yaşayış ve şartlarını gözönüne alarak iskân sahalarını kendi kendilerine intihap eden ve adetleri yüz binleri aşan bu göçmenler ekseriyetle bataklık sahalara yerleşmişler ve bu yüzden kısmı âzamı sıtma salgınları altında mahvolarak ana vatanın her tarafında bıraktıkları ürünlerle mazinin acı birer hâtırasını bugünkü nesle terketmişlerdir.
Meşruiyetin ilânını müteakip Devlet teşkilâtında yer almaya başlayan iskân işlerine ancak bundan sonra nizamname ve talimatnamelerle istikamet verilebilmiştir.
Cümhuriyetin ilânına kadar geçen on beş senelik meşrutiyet devrinde gerek Balkan harbi ve gerek Umumî harp dolayısiyle göç edenlere de yalnız toprak gösterilmek suretiyle yardım yapılarak iskân mahallerinin sıhhî durumlariyle memleket dahilindeki Kültür bakımları ve bunların yerleşme esasları ve müstahsil vaziyete sokulmaları hiç düşünülmemiş ve temini cihetine gidilmemiştir.
