Enver Paşa ile pek tehlikeli işlerde beraber bulunmuş ve en ziyade emniyetini, itimadını kazanmış bir arkadaşı idim. Fakat Harbiye Nezaretine geçtikten ve Almanların eline düştükten sonra büsbütün kendini değiştirdi. Ne Şuray-ı askerinin lâğvında, ne yazılarımızın değiştirilmesinde ve ne de Almanlarla hususî çalışmasında en yakını olan bana bile haber vermiyordu. Gurur insanların en güzel hassalarını da mahvedip en iyi adamı da çürüttüğünü görerek çok müteessir oluyordum.
28 Mayıs 914 de (Viyana, Münih, Hamburg, Paris, İsviçre) ye hususî bir seyahate çıkmıştım. Bu hususî seyahatimde ateşemiliterlerimizin nasıl çalıştıklarını da tetkik ediyordum. 28 Haziran 914 de Avusturya Macaristan Veliahdına (Şirayevo) da suikast yapıldığı zaman ben (Paris) de idim.
Birkaç gün içinde İsviçreye de gittim. Vaziyetin beklenilen bir Harbiumumiye yürüdüğünü gördüm. Bunun için (Paris) de 14 Temmuz için hazırlanan muazzam resmigeçidi görmekten sarfınazarla 11 Temmuzda trene bindim. 14 Temmuzda İstanbula geldim ve o günü daireye vazifem başına geçtim. Yollarda aldığım intibaat harbiumuminin muhakkak olduğu idi. Vaziyeti Enver Paşaya ve Hafız Hakkı beye anlattım ve pek tedbirli kalmalarını ve cereyanı halden haberdar edilmekliğim vazifemin iyi ifası için de pek lüzumlu olduğunu söyledim ve boğazları kuvvetli tutmak fakat Harbiumumiye mecbur edilmedikçe girilmemesi fikrinde olduğumu da ilâve ettim.
Umumî seferberlikler ve onu takip eden harbiumumî başladı. Fakat yazık ki, ben hiçbir şeyden haberdar edilmedim. 1 Ağustos 914 Almanlar Ruslara ilânı harp etti, Ertesi günü de (Bizim umumî seferberliğimiz) ilân olundu: (2 Ağustos 914 20 Temmuz 330) ordumuzun Kırkkilise havalisinde tahaşşüdü hakkında, arzular, kararları görünce Enver Paşaya vaktiyle yaptığım maruzatımı hatırlata-
