Diyarbakırlı Mardirosyan Setrak’a ait evrak ve mektuplara ilişkin resmî yazışma
Diyarbakır Valiliği
Yazı İşleri Müdürlüğü
7 Ekim 1914 tarih ve 594 numaralı telgrafa Ek’tir. Araştırmalar sonucunda Diyarbakırlı Mardirosyan Setrak’ın evinde ele geçirilen evrak ile bunların tercümesini içeren polis müdürlüğünden resmî yazı ile verilen defter suretiyle söz konusu kişinin durumuna ait rapor Ek’te sunuldu. Konuyla ilgili karar sizindir.
Diyarbakırlı Mardirosyan Setrak’a ait evrak ve mektuplar
Numara
1. El yazısıyla yazılmış bir şarkı defteridir ki, baş tarafında mürekkeple yazılmış kısmı Gramyan’a ait Türkçe ibareli şarkıdır. Kurşun kalemle yazılmış olup, kenarları çizilen şarkılar tümüyle ihtilâl çıkarmak, ayaklanmak, Ermenistan teşkil etmek, Kürtleri kahretmek, Hınçakyan kahramanlarının övünülecek vasıflarını söylemek gibi ihtilâlci girişimlerden oluşmaktadır. İçerisindeki üç parça kâğıttan birisi, Tiflis’te Bedros Perosyan’ın adresini; ikincisi Diyarbakır Protestan Maarif Cemiyeti damga ve mührünü içermekte, köylerine sekiz atlı askerin geldiğini ve Hamit Ağa ile Hüseyin Çavuş’un iyiliklerinin dikkate değer olduğundan; üçüncüsü Ermeni marşı olup içeriği millî hareketi teşvik ve cesaretlendirme konularından bahsetmektedir.
2. İmzasız yazılmış kâğıtta, karısı Müslüman olup bir şeyhin yanındaki adamla evlendirildiğinden dolayı, kocasının karısına, kendisinin de Müslüman olduğunu, o adamdan ayrılıp yine kendisiyle evlenmesini teklif etmesi yazılıdır. Kâğıtta kadın tarafından verilmiş cevaplarda, “Beni Kürt kaçırmadı, ben Müslüman oldum, onunla evlendim!” sözleri de vardır ki, bu bir mektuptan çok, karı-koca arasında karşılıklı gönderilen mektuplardan çıkarılmış bir özet olsa gerektir.
3. Önemsiz bir yazı, eşkıya defterinden, İngilizce ve Ermenice bazı talimlerden oluşmaktadır.
4. Yine önemsiz bir yazı talim defterinden ve bazı meşhur kişilerin özgeçmişlerinden oluşmaktadır.
5. Bir kısmı önemsizdir. Altı çizilen satırların tercümesi aşağıdadır: Askerin haberini, bir gün muhtar getirdi. “Bizi sakladılar ve burada yabancı kimse yoktur!” cevabını verdiler. Sonumuz ne olacak bilinmemektedir. Ben hırsız gibi dükkâna gidiyorum. Onları gördüğümde saklanıyorum. Ne yapacağımızı bilmiyoruz. Şaşırmış vaziyetteyiz.” 5 Ağustos 1914. İmza: Kızkardeşiniz Kadar Yağlıcıyan
6. Önemli bir şey yoktur.
7. Önemsiz bir masraf pusulasından oluşmaktadır.
8. Hınçakyan Diyarbakır Şubesi mührünü içeren bir davetiyedir. Tercümesi aşağıdadır: “Sevgili arkadaşlar! 22 Kasım 1909 Pazartesi günü akşam saat on buçukta görüşme için hazır bulunmanız rica olunur.”
9. Önemli değildir. Aile ve gönderilmeyen para konularından söz etmektedir.
10. Sıradan, Türkçe olarak yazılmış türküdür.
11. Bu da aynı şekilde bir türküdür.
12. Yazanın imzasını içermeyen bir tiyatro piyesidir. Hayalî bir Selim Şah’ın zamanında Ermenilerin zulüm, sefalet ve yokluktan çektiklerini anlatmaktadır. Sonucu da “asayiş mükemmeldir” alay cümlesiyle bitmektedir.
13. Önemsiz bir tiyatro piyesinden oluşmaktadır.
14. Kızılhaç teşkilâtı başlığı altında yazılmış bir tüzüktür. Taşnaksütyun Komitesi teşkilâtına bağlı, ikinci derecede bir teşkilât olması ihtimal dâhilindedir. Daha çok Kızılhaç adı altında Taşnaksütyun Komitesi, İkincil Merkezler Nizamnamesi olması ihtimali vardır. Birinci amaç, “Ermeni kadınlarının fikirlerini yükseltmek”, ikinci amaç, “Kendilerine şahsî ve ailevî terbiye vermek”, üçüncü amaç, “Hürriyeti elde etmek için çalışmak” başlıklarıdır. Bu evrakın ilk dört sayfası kaybolmuştur. Beşinci sayfadan itibaren başlıyor.
İçeriğinin derinliğine inilince toplanan paraların Taşnaksütyun teşkilâtının merkezlerine gönderileceği ve para için kimsenin merkezden hesap soramayacağı yönleri de göze çarpıyor. Gündüzleri dersler düzenlemek, geceleri nutuk vermek. Böylece propaganda yaparak milletin hukukunu korumaya gayret etmek, bu teşkilâtın esas görevlerindendir. Şu hâlde, bunun bilinen Kızılhaçla bir alâkası yoktur. Sadece bir komite teşkilâtıdır. Ermeni siyasî mağdurlarına, çetelerin çatışmalarında sakat kalanlara ve ölenlerin ailelerine yardımda bulunmak görevleri arasında gösteriliyor. Diğer kısımları, tertiplenmeleri ve toplanmaları konusunu içeriyor.
15. Önemli bir şey yoktur. Yılbaşı münasebetiyle bir kız tarafından anne ve babasına yazılmıştır.
16. İngilizce ve Ermenice yazılmış bir sözlük defterinden oluşmaktadır.
17. Fotoğrafçılık hakkında yazılmış bir defterden oluşmaktadır.
18. Öncesi olmayan parça parça birkaç defter yaprağıdır ki, toplam yedi yapraktır. İçeriğinden anlaşıldığına göre bir cemiyetin kararları ve toplanan yardımlarından oluşmaktadır. Toplanan paranın toplamı 3501 kuruş 10 paradan ibarettir. İlk toplantısında 1 nci Reis Dikran Sabuncıyan ve 2 nci Reisi de Hagogyandır. Bağdasar Haroslıyan üyedir. Diğer bir toplantıda Hosib Diyagyan 1 nci Reis ve Nalbandyan 2 nci Reis ve Bağdasar Köroğluyan veznedar seçilmişlerdir. Toplantı yılı 1911’dir.
19. Bir kısmı önemsizdir. Altı çizilen satırların tercümesi aşağıdadır:
(... Kirkor’la birlikte İskenderiye’ye doğru gitmeye hazırlanıyoruz ...... İskenderiye’de yakında buluşacağımızı ümit ederiz. Mektubun cevabını mutlaka yazınız. Eğer Setrak, Viranşehir’e gitmişse çabuk geri getirin. Bir dakika kaybetmeksizin İskenderiye’ye doğru yola çıkmalı. Sonra pişman olunur. Bizi sorumlu tutmayınız. Türklere de üç taş atın (küçük görmeden kinaye olsa gerek) imza........ Doğu Mardirosyan. İmzadan sonra: Kaçınız, kaçınız Osmanlı memleketinden kendinizi kurtarınız!... Gönderen Setrak ve Mıgırdıç Mardirosyan.
20. İçeriği önemsiz bir pusuladır.
21. Anlamı önemsiz bir parça kâğıttır.
22. “ “ “ “
23. Paskalya tebriğini içeren bir karttır.
24. “ “ “ “
25. “ “ “ “
26. Amerika’dan gönderilmiş önemsiz bir karttır.
27. İçeriği önemsiz bir karttır.
28. Önemsiz bir karttır.
29. Tebrik kartıdır.
30. New York’a gidip kendisini kurtardığını söylediğini yazan bir karttır.
31. Paskalya tebriğini içeren bir karttır.
32. Önemli değildir.
33. Paskalya tebriğini içermektedir. Önemsizdir.
34. “ “ “ “
35. Anlamı önemsiz bir karttır.
36. “ “ “ “
37. “ “ “ “
38. Anlamı önemsiz bir tebrik kartıdır.
39. Anlamı önemsiz bir karttır.
40. Anlamı önemsiz bir tebrik kartıdır.
41. Ergani Maden1 Müdürü Karabet Çıraciyan’ın bir kartıdır.
Tercümesi aşağıdadır:
(Arkadaş! Eğer iyi olduğunuzu bilsem, sizdeki Mart ve Nisan Hınçak Komite gazetelerini isterim. Teşekkürlerimi ve selâmlarımı kabul ediniz ...)
42. Anlamı önemli olmayan bir mektuptur.
43. Hınçakyan marşını içeren bir karttır. Üzerinde Hınçakyan ihtilâl reislerinden Arhanyan Kaloş’un resmi vardır. Anlamı, doğal olarak, birleşerek ve sözleşerek ileri gitmek ve millî emelleri ortaya çıkarmayı teşvik etmekten ibarettir. Gönderen Agop Çarşafcıyan’dır.
44. Bazı ilâçların yapılışlarını düzenleyen bir defterdir. Önemsizdir.
45. Anlamı önemsiz bir pusuladır.
46. Kolera hakkında yazılmış, önemsiz bir kâğıttır.
47. İlâç yapımı defterinin fihristidir. Önemsizdir.
48. İlâçların yapılışlarını içeren bir defterdir.
49. Millî ve ihtilâlci şarkıları içeren bir defterdir.
50. Baştan sona ihtilâlci duyguları besleyen konularla ilgili olarak yazılan bir defterdir. Vaktiyle Amerika’da yayımlanan Genç Ermenistan dergisinde yayımlanmış millî şarkılarla doludur.
51. Gerçi Diyarbakır Hınçakyan Şubesinin mührüyle bitirilmiş bir tiyatro piyesini içeren bir defter ise de içeriğinde ihtilâlle ilgili bir şey yoktur.
52. Sultanî Okulu İngilizce Öğretmeni Dikiliciyan tarafından gönderilmiş bir karttır. Gönderen, Mardirosyan’a “Ne haberlerin var?” diye soruyor.
53. Anlaşılması güç ve ihtilâlci şarkılarla dolu bir kâğıttır.
54. Antep Okulunda taşla basılmış bir dergidir. İçeriğinde çalışalım, okuyalım, ileri gidelim, çocuklarımızı Avrupa’ya göndermeyelim kendi memleketimizde okutalım, fikirleri işlenmektedir.
55. “Su gibi kan içmek ve ölmek isterim.” nağmesiyle ihtilâlci duygularla yazılmış bir şarkıdır.
56. Bu da öyle ihtilâlcilikle yazılmış şarkılardan oluşmaktadır.
57. Türkçe anlam ve Ermenice harflerle yazılmış değersiz şarkılardır.
58. Önemli değildir.
59. Ermenice yazı ile Türkçe bir bilmeceyi içermektedir.
60. Bir zarf içinde üç parça mektuptan oluşmaktadır. Bir mektubun önemli kısımları aşağıdaki gibi tercüme olunmuştur:
“Genç Ermenistan dergisinden oraya gönderdik. Savaş olaylarına gelince bundan ne haber?... Gazetelerden çok haberler alıyoruz. Bazıları Almanya galip geldi, bazıları Fransa galip geldi diyorlar. Hangisi doğrudur? Çünkü, her iki partiden gazeteciler para almışlardır. Ümit ederiz ki, Almanya yenilecektir. Arzumuz da bu merkezdedir. Çünkü Almanya daima Ermeni meselesinde bize karşı olmuştur. Son nefesi kimin vereceğini bekleyelim.” Gönderilen Vartanoş Mardirosyan 6 Ağustos 1914 Philadelphia (Filedelfiya); Gönderen Hanyonosh Mardirosyan (Kadın)
61. Bu mektubun önemli kısımları aşağıdadır: “... Kısaca Osib ve Setrak ile birlikte epeyce görüştük. Yalnız bir şeyden dolayı şaşırdık. Geçenlerde yazmıştım, gönderilen mektuplardan birisinde Diyarbakır’da Hınçakyan şubesini kapattıkları yazılmıştı. Buna dair küçük bir mektup gönderiniz. Eşyayı da satıp borçları kapatmışsınız. Bu konuda imzalı mektubunuzu bekliyorum.
62. İlâçların yapılışlarını içeren önemsiz bir kâğıttır.
63. Bu mektubun önemli kısımları aşağıdadır: “9 Kasım 1914’te gönderdiğiniz mektupta, orada bir Kürt’ün asıldığını niçin haber vermediniz? Her haberi bize ulaştırın. Losik ne zaman Amerika’ya gelecekse onu da bildirin.”
64. Bir sigorta şirketinin şartnamesidir.
65. Önemsiz bir kadın mektubudur.
66. Setrak Mardirosyan’ın adresini içeren boş bir zarftır.
67. Konusu önemli değildir.
Yukarıdaki 67 parça evrakın önemli kısmının tercümeleri yazılmıştır.