muhakkaktır. Dolayısıyla bu bakış açısının hâkim olduğu modern bilim anlayışında “memorat”ın ayrı bir edebiyat türü olarak görülmesi ve kabul edilmesi pek kolay olmamıştır.
Memoratın en önemli özelliği, doğaüstü olmasının yanında anlatıcılar tarafından bizzat yaşanmış olmasıdır. Tecrübe edilmiş ve yaşanmış deneyim olması, memoratı diğer olağanüstü anlatı türleri olan mit, masal ve efsaneden ayırır. Diğer türlerde gerçek hayatla birebir örtüşme veya muhatabı anlatılan şeylere inandırma gayesi veya endişesi yokken memoratlarda bu amaç ön plandadır ve muhatap karşısında bu yön özellikle vurgulanır.
Memorat kavramının ortaya atılmasından günümüze kadar geçen süre içinde bu kavram ve türe ilişkin çeşitli tartışmalar yapılmış ve bu tartışmalar günümüzde de devam etmektedir<ref> Bu tartışmalar için bkz (Hallaç, 2018: 181-211)<ref>. Memoratların diğer türler içinde en fazla benzeştiği tür, efsanelerdir. Bu nedenle birçok halkbilimci tarafından bu iki tür bir arada ele alınmış ve kısmen de ele alınmaya devam etmektedir (Çobanoğlu, 2003: 25). Memoratların aktarımındaki şahıs zincirinin artması sonucu memorat olmaktan çıkıp kurguya dayalı bir anlatım türüne (fabulat) dönüşmesi düşüncesi halkbilimi çevrelerinde kabul edilen görüşlerden biridir (Hallaç, 2018: 196). Bu türler arasındaki en önemli ayrım ise tecrübe sahibinin bilinmesi veya bilinmemesi üzerinedir (Hallaç, 2018: 198). Buna göre bir memoratın yaşayan bir bireyle olan bağı ortadan kaldırıldığında o artık bir memorat değil efsane olarak kabul edilmektedir. Aynı durumun tersi de olabilmektedir. Halk arasında bazı gezgin efsanelerin yaşayan veya yaşamış bir şahsa veya bir yere bağlanarak memorat haline gelmesi de ihtimal dışı değildir. Bu tür memoratlar “sözde memorat” olarak adlandırılmaktadır (Çobanoğlu, 2003: 17). Ters ayaklı cinlerin yurtlarda sık sık anlatılması bu ikinci türe iyi bir örnek sayılabilir (Çobanoğlu, 2003: 26-31; Sevindik-Yaman, 2018: 387-394).
Bu hususu aynı olayı anlatan iki metin üzerinde örneklemek yerinde olacaktır. İlk örnek bir efsane metnidir. Burada olayın yaşandığı yer ve olayı yaşayan insanların kimliği belirsiz ve anonimdir, herhangi bir yer ve herhangi bir kişi olabilir:
Bir öğrenci, yatılı okulda okurken bir gece tuvalete kalkar. Yatakhane koğuşunda herkes uyumaktadır. Koridorun karşısındaki tuvaletin kapısını açar. Karşısında yatakhane arkadaşlarını görür. Yanlarına yaklaşınca hepsinin ayaklarının ters olduğunu görür. Can havliyle kendini dışarı atar. Güvenlik görevlisine gidip arkadaşlarının hepsinin ayaklarının ters olduğunu söyler. Güvenlik görevlisi de ayağa kalkıp ayaklarını göstererek “Böyle mi?” der. O öğrenci bir anda düşüp bayılır.
Aynı olayı anlatan hatta yaşayan birinin olayın yaşandığı mekânı ve yaşayan kişilerin de adları zikredilerek aktarıldığında bu anlatı bir efsane değil bir memorat olmaktadır:
Ben Zile’de yatılı imam-hatip okulunda okuyordum. Bir gece tuvalete kalktım. Yatakhane koğuşunda herkes uyuyordu. Koridorun karşısındaki tuvaletin kapısını açtığımda karşımda yatakhane arkadaşlarımı gördüm. Çok şaşırmıştım, yanlarına yaklaşınca hepsinin ayakları tersti. Can havli kendimi dışarı attım. Güvenlik görevlisi İhsan ağabeye hepsinin ayakları ters dedim. O da ayağa kalkıp ayaklarını göstererek “Böyle mi?” dedi. Bir anda düşüp bayılmışım, hala tedavi görüyorum (Sevindik-Yaman, 2018: 390).
Memorat türünün genel olarak sözlü edebiyat ürünü olarak kabul edilmesi, onun günümüzle sınırlandığı düşüncesini doğurmuştur. Örneğin Hartmann’a göre bir anlatı “ben” formunda ise o anlatının günümüze ait olması kaçınılmazdır (Hallaç, 2018: 200). Ancak bunun tam tersine Bennet, memoratın hem günümüze ait hem de antik bir metinden elde edilmesinde herhangi bir sakınca görmemektedir. Reimund Kvideland ise eski eserleri, yazmaları, biyografi ve otobiyografi metinlerini memoratların
Kırklareli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü, Kayalı Kampüsü-Kırklareli/TÜRKİYE
e-posta: editor@rumelide.com
Kırklareli University, Faculty of Arts and Sciences, Department of
Turkish Language and Literature, Kayalı Campus-Kırklareli/TURKEY
e-mail:editor@rumelide.com
