23 Temmuz 335 de kongre açıldı. Azaya mükemmel bir kır ziyafeti tertip ettirdim, şehit yavruları ve zabitan vasıtasile müheyyiç temsiller yapıldı. Küçük büyük herkeste itimat ve azim vardı.
Kongrenin benim riyasetimde akti hususunda bazı arzular gösterildi.
Hem Kumandan hem de kongreyi idarenin bir Generalin ihtilâli gibi millî sedayı dahilde ve hariçte boğacağından evvelâ askerlikten istifa etmekliğim lüzumunu söyledim. Bunu bittabi hiç bir vatandaş münasip görmedi. Benim o günlerde telâkkim ve hâlâ bugün de iddia ettiğim mes'ele işi millet yapıyor ve kumandanlar milletin emri altında bulunuyor. Erzurum Kongresi toplanmış millî mevcudiyet ve kudreti görülmüş olduğu bir anda üzerinde kumandanlık selâhiyeti bulunan bir zatın kongreyi idare etmesinin sakatlığını anlattığım zaman halk saflarında bulunanlar bu hakikati derhal teslim ettiler. Fakat bu gibi fevkalâde bir zamanda memuriyet zihniyetinin fevkine çıkamıyan açıkta bulunan Vali Mazhar Müfit bey bu ruhu bir türlü anlayamıyordu ve başta muhakkak bir tahakküm istiyordu. Milletimizin bu zihniyet yüzünden çektiği fenalıklar pek büyüktü. Mazhar Müfit bey kongrenin küşadına mani olmamak ve taarruza uğramamak için bir kuvvei askeriye gönderilmesini de benden rica etmiş idi. Halbuki Ravlensonun maiyetinde dört İngiliz neferi vardı. Kendisine şu cevabı verdim: Dört İngiliz neferinin değil dört bin İngiliz neferinin dahi ellerinden silâhını alacak kadar Erzurum halkı silâhlı ve kudretlidir. Kongreye dahil olan vilâyeti şarkiye murah-
