biye Reisliğine intihabını muvafık buldum. Alman orduları arasında bizi en iyi sen temsil edersin.
Enver Paşa ile hususiyetim olduğundan mevki ve rütbe farkına bakmıyarak münakaşa ederdim. Bana Harbiumumiye girdikten sonra sorduğu mütalâllara hep menfî cevap vermiştim. Çok tehlikeli fikirlerini görüyordum, bunları bana açması benim de bu işte ön ayak olmaklığım için olduğunu anlıyordum: 1 — Anadoluya bir hayli Alman muhaciri getirmek. Başka türlü yalnız başımıza medenî âleme giremezmişiz. 2 — İslâm ittihadı yapmak. Ben bu iki fikri de şiddetle reddetmiştim. Şimdi hudut haricine de ordu göndermek hevesine de acı mukabele ettim. Dedimki: (Kıyasıya orduları harcıyorsunuz. Harbiumumî bitmeden milleti mahvedersiniz. Halbuki harbiumumiden sonra bize yükleneceklerini ve Anadoluyu kurtarmak için olsun takatsız kalmamaklığımızı düşünmekliğimiz lâzımdır.)
Enver Paşa (Mesele harbi kazanmaktadır. dedi: Ertesi günü bir emir aldım. Yine Bağdata! Golç paşanın Erkânı Harbiye Reisliğine! Ve bir daha İstanbula yaklaştırılmadım: Gutülammarenin sükütunda ve bunu müteakip müthiş muhaberelerde bulundum, sonra Kafkas cephesine.
Vatanımızı, eski verdiğimiz yerleri de ilâveten kurtardık, fakat durmak dinlenmek yoktu. İrana yürüyecektik. Şimdiye kadar vatan hudutları haricinde 7,5 fırkalık yüz bin Türk genci kanlı harplere gönderilmiş ve bunlar mevcutlarının beşte dörtdünü el diyarlarında kurban bırakmışlardı. Bundan başka kış kıyamette Sarıkamış taarruzunda doksan bin kişilik kahraman bir ordudan 12 bin kişi sağ kalmıştır.
İkinci İzzet Paşa ordusunun mühim bir kısmı da aynı suretle dondan, açlıktan mahvolmuştu.. Irak ve Filistin cepheleri faik kuvvetler karşısında pek geniş hatlar üze-
