şark vilâyetlerimizi de ilhakla büyük bir Ermenistanın istiklâlini ilân etti.
Ermeniler bugün bir politika âletidir, iyi düşünmüyorlar veya Taşnak komiteleri halkı düşünmiye bırakmıyor. Almak istedikleri yerlerdeki Türk halkı silâhlı bekliyor, neticede Ermeniler için felâket büyük olacaktır. Bizimle düşmanlıktan vazgeçsinler ve şu veya bu devletin politikasına âlet olmıyarak bizimle anlaşsınlar)[1]
Bu izahatı şifahen vermekle beraber yazarak verdiğim raporun nihayetine de şunu ilâve ettim.
(Devam eden şu beş ay zarfında hududun öte tarafından kaçıp gelenlerden ve gerekse birçok biçarelerin feryadından anladım ki: Ermeni milletinin içerisinde kök tutmuş çeteciler, kesip yakmakta hâlâ berdevamdırlar ve bunların bu cinayetlerini tasvip ve fakat enzarı beşere aksini göstermek için her tarafta kuvvetli naşiri efkârı da vardır; fakat, itikadımca komitecileri aralarından defetmedikçe ve siyasi entrikalardan uzaklaşmadıkça Ermeni milleti, ne kendisi ve ne de aralarında yaşıyanlar rahat ve emniyet görmiyecektir. Bundan dolayı o milletin tanıdığım efradı masumesine karşı da bir hissi şefkatle acımaktan kendimi alamıyorum; fakat bir âdil elin dünyanın o köşesinde dahi saadetler uyandıracağını düşün-
- ↑ Gümrüde Taşnaklarla sulh muahedesi akti esnasında Ermeni sulh hey'eti reisi Hanisyan sordu: (Harborda ne yaptınız ki Erivan) da bize deği ki, (Paris) e murahhas göndereceğinize Erzurum'a gönderin de Türklerle anlaşın, aksi halde işiniz haraptır.) Dedim : (Ermeni efrad-ı mâsumesine debir hiss-i şefkatle acıdığımı, siyasi entrikalara kurban gideceklerinden bizimle dost olmaları ve elviye-i selâsedeki katliâmlara da nihayet vermeleri için tavassutunu rica etmiştim. Demek Harbord insani vazifesini yapmış, bu hususları bizzat bir mektupla da rica etmiştim. Bunu da hatırlarsınız.) Hanisyan içini çekti ve (samimi sözlere inanmadığımızın bugün cezasını çektik) dedi, (İstiklâlinize en evvel biz hürmet etmiştik, bugün de en acıklı vaziyetinizde düşmanlığı ilerletmiyor, mevcudiyetinize kastetmiyoruz. Ermeni edebiyatının esasını Türk düşmanlığı değil Türk dostluğu yapımazsanız Ermeni milletinin istiklâlini daha büyük felâkete atarsınız dedim. Hanisyan söz verdi.
