Denizli Yöresinde Hızır ve Hıdırellez İle İlgili İnanış ve Uygulamalar/Hıdırellez’le İlgili İnanış ve Uygulamalar
Hıdırellez’le İlgili İnanış ve Uygulamalar Denizli’de Hıdırellez’le ilgili hazırlıklar birkaç gün öncesinden başlamakla birlikte asıl hazırlık Hıdırellez’den bir gün önce 5 Mayıs’ta yapılır. Bugünün sabahından itibaren ev ve çevre temizlikleri yapılarak Hıdırellez gecesine hazırlanılır. Bu gecede insanlar gelecek yıllardan beklentilerini yaptıkları çeşitli etkinlik ve uygulamalarla dile getirerek gecenin kutsiyetinden yararlanmaya çalışırlar. İnsanlar, ateş yakıp üzerinden atlayarak, gül bitkisinin altına diledikleri şeylerin resimleri yaparak, gül ağacının altına dilekleri ile ilgili çeşitli şeyler bırakarak, kırk tane taş sayıp dilek dileyerek beklentilerinin gerçekleşmesini temenni ederler.
Honaz ilçesinde 5 Mayıs gecesi insanlar küçük çakıllar toplayarak çakıllarla gül ağacının altına istedikleri şeylerin şekillerini çizerler, sahip olmak istedikleri şeylerin adlarını bir kâğıda yazarak gülün dibine gömerler. Yine gülün dibine, okumak isteyen kalem, çok para kazanmak isteyen para gömerek dileklerinin kabulünü umarlar. Yeşilyuva Mahallesinde gece namaz kılınıp dua edilir, gerçekleşmesi istenilen dileğin resmi bir kağıda çizilerek gece yarısına doğru bahçedeki çiçeklerin arasına konulur. Irlıganlı Mahallesinde gazete kağıtları para şeklinde kesilerek yatağın altına konur ve haneye çok para girmesi umut edilir. Güney ilçesinde kadınlar hamurla, gerçekleşmesini diledikleri şeylerin şekillerini yaparlar. Mayalarının tutmasını beklerler ve mayaları tutarsa dileklerinin gerçekleşeceğine inanırlar. Akhan’a bağlı Kale köyünde, sabah erkenden çeşme başına gidilerek kırk tane küçük taş sayılır ve bu taşlar suyun içine atılarak o sudan abdest alınarak sabah namazı kılınır. Bu taşlara bereket taşı denir ve bereket getireceğine inanılır (Çelepi 2017: 158).
Denizli’de 6 Mayıs Hıdırellez gününde birçok köy, kasaba ve ilçede yöre halkının maddi katılımıyla Hıdırellez yemekleri verilir. Yemeğe, yemeğin verildiği çevredeki insanlar katılırlar. Yurt içi ve yurt dışında yaşayan yöre sakinleri de sırf bu yemeğe katılabilmek için memleketlerine gelebilmektedirler. Bunlardan bir tanesi Babadağ ilçesinin Demirli Köyü’nde Değnekli Dede Hıdırellez Hayrı olarak yapılmaktadır. Mayıs ayının ilk pazar günü hayırsever Babadağlılar ve yardım etmek isteyen diğer vatandaşların maddi katkılarıyla kesilen kurbanlar ve hazırlanan yemekler etkinliğe katılan vatandaşlar tarafından yenmekte ve Değnekli Dede Yatırı’na dualar edilmektedir (Çerikan 2018: 6-9). Burada yıllardan beri yapılan yatır ziyareti ile 6 Mayıs Hıdırellez kutlamaları birleşerek yeni bir sosyal ve kültürel etkinlik oluşturulmuştur. Bölgede bulunan birçok yatırın çevresinde; Denizli merkezde Çamlık Mesireliği’nde, ilçe ve köylerde Hıdırlık ya da Hıdrellez Tepesi denen birçok yerde, Hıdırellez yemekleri hâlâ verilmeye devam edilmektedir. Bu yemekler çoğunlukla baharın gelişini kutlama, bereketi arttırma ve Hıdırellez’in kutsallığına saygı duyarak geleneksel ritüelleri devam ettirme vesilesiyle yapılmaktadır.
Tavas ilçesinde eskiden 6 Mayıs’ta yapılan Hıdırellez kutlamaları, son zamanlarda mayısın ilk pazar günü kutlanır hale gelmiştir. İnanışa göre Hızır ile İlyas her yılın aynı günü buluşurlar, Hızır ile İlyas’ın buluştuğuna inanılan bugünde insanlar da bir araya gelirler ve çeşitli dileklerde bulunurlardı. Bu dilekler mutluluk, evlenemeyenler için kısmet dileği, kocasının ailesine bağlanması için dilekler, çocuk sahibi olamayan kişilerin çocuk istekleri gibi çok çeşitli olmaktaydı. Çeşitli dileklerin yapıldığı bugünde insanlar genellikle bolca eğlenirler, kurbanlar keserek ziyafetler çekilerdi. Tavas’ta bunun için genellikle Bağlar denilen bölge tercih edilirdi. İnsanlar akşam olup eve dönme vakti gelince bazı kişiler arabalarla evlerine dönerlerken bazıları yaya dönmeyi tercih ederlerdi. Eve dönüş yolu üzerinde olan “Ören” denen yerde evlenmek isteyen genç kızlar ve erkeler gelen geçeni izleme bahanesiyle kız ya da erkek beğenmekteydiler. Burada genç kızlar kendilerinden büyük yakınlarıyla yolun bir tarafında; evlilik yaşı gelmiş genç erkeler de yolun öbür tarafında kümelenerek gelen geçenleri dikkatle izlerlerdi. Bu durum bütün insanlar geçinceye kadar devam ederdi. Burada beğenilen kızlar daha sonra istetilerek evliğin ilk adımları atılırdı (Gülmez 1989: 73). Bu uygulama günümüzde devam etmemekle beraber o dönemi yaşayan insanlar bu uygulamaları hasretle yad etmektedirler.
Denizli genelinde 6 Mayıs Hıdırellez günü yeşil otlar üzerinde oluşmuş olan çiğ taneleri toplanarak süte katılır ve sütün mayalanıp yoğurt olması beklenir. Yapılan bu yoğurttan da gelecek Hıdırellez’e kadar damızlık yapılır. Bir sonraki Hıdırellez’de damızlık yenilenir. Buna damızlık değiştirme denir. Hıdırellez’de yapılan yoğurttan üretilen damızlığın, yıl boyunca yoğurtta bereketi arttıracağına ve insanlara şifa vereceğine inanılır. Bozkurt ilçesinde Hıdırellez’den bir gün önce bahçedeki yeşil soğanlardan iki tanesi aynı boyda kesilir. Soğanlardan biri sefa diğeri cefa olarak düşünülür ve her birine ayrı renkte ip bağlanır. Bu iplerin rengi genelde siyah ve beyaz olur, siyah cefayı; beyaz sefayı temsil eder. Ertesi gün hangi soğan uzamışsa kişinin o yılının o şekilde geçeceğine inanılır. Tavas ilçesinde, Hıdırellez’den bir hafta önce kül elenir, evdeki çocuk sayısınca tabağın içine elenen o küllerden konur, tabaklar da üstü açık olarak evin güvenli bir köşesine yerleştirilir. Hıdırellez günü, kül konulan tabaklara bakılır, tabaklardaki küller üzerinde oluşan değişik şekillere bakılarak çocukların gelecekleri hakkında yorumlar yapılır. Tabaklardaki küller üzerindeki şekillerin 6 Mayıs Hıdırellez günü Hızır tarafından çizildiğine inanılır (Bababalım 2011). Acıpayam’da 6 Mayıs Hıdırellez gününde bir araya gelen genç kızlar, bir çömleğin içine gül tomurcuğu, nergis tomurcuğu ve bilezik atarlar. Sonra da türkü söyleyen birisi “çıkar kızım bakalım” der, kızlar testinin içinden bir şey çekerler ve bu çekilen, çeken kızın niyeti olmuş olur[1]. Niyet tutulurken şöyle maniler söylenir:
Aşağıki eller okarki eller
Okarki bağın dibini beller
Başımda telli turna
Her güzelin gönlünü eyler
Yeşil ipek bükerim
Heril göylek dikerim
Şu yar benim olmazsa
Çarpar çarpar atarım
(Koyuncu 2014: 29-30)
- ↑ Hıdırellez’de yapılan bu son uygulama çok az farklar olmakla beraber Denizli’nin diğer ilçelerinde Bahtiyar Açma ya da Gül Bahtiyar adlarıyla uygulanmaktadır.